O‘zbekistonda madaniyat sohasida professional kadrlar yetishmovchiligi sabab rejada chiroyli o‘ylangan ko‘plab tadbirlar amalda ko‘p ham chiroyli bo‘lmagan ko‘rinishda ro‘yobga chiqarilmoqda. Bu fikrni, xususan, so‘nggi yillarda O‘zbekistonning deyarli har bir hududida tashkil etilayotgan va birinchi navbatda, sayyohlarni jalb qilish maqsadida o‘tkazilayotgan xalqaro festivallar borasida ham bildirish mumkin. Bu xalqaro tadbirlarning kamchiligi faqat o‘tkazilish vaqti bilan cheklanmaydi, deydi nomoddiy madaniy meros targ‘ibotchisi, Oxus Culture jamiyati rahbari Husniddin Ato.

Madaniyat sohasida mahalliy menejerlar deyarli yo‘q

An’anaviy musiqa sohasida eng oqsayotgan jihatlarimizdan biri — menejment. Festival, konsertlarni tashkillashtirishda negadir professionalizmdan qochyapmiz yoki bu borada bilim, tajribamiz yetishmayapti. 2018-yili Buxorodagi “Ipak va ziravorlar” hamda Namangandagi Xalqaro gullar festivalining bir vaqtda tashkillashtirilishi sayyohlar oqimini ikki joyga yo‘naltirayotgani, tadbirlar vaqtiga o‘zgartirish kiritish kerakligi haqida vazirlikka taklif bergandik. Biroq fikrlarimiz inobatga olinmay, 2021-yilda ham yana shu muammo takrorlandi. Qo‘shimchasiga, xuddi shu vaqtda Farg‘onada yana bir yangi — “Onalarga ehtirom” festivali o‘tkazildi.Endi, ayting-chi, o‘zbekistonliklar yoki biror sayyoh uchala festivalni ham ko‘rgisi, qatnashgisi kelsa nima qiladi? Ularning bir paytda boshlanib, tugashi auditoriyaning xohishlari o‘rganilmagani, tashkillashtirish jarayonida mutasaddilarning bir-biri bilan muloqot qilmaganidan darak emasmi? Holbuki, oldimizda nafaqat sayyohlarni jalb etish, balki madaniyatimizni, an’analarimizni keyingi avlodlarga yetkazish, saqlab qolish, targ‘ib qilish masalasi ham bor.

Bunday misollardan yana biri sifatida 5-iyun kuni O‘zbekiston Davlat filarmoniyasi tashabbusi bilan Buxoro viloyati filarmoniyasi “Mavrigi” ansamblining konserti Toshkentdagi “Turkiston” saroyi yozgi sahnasida soat 20:00 da, xuddi shu kuni Madaniyat vazirligi tashabbusi bilan Navoiy nomidagi Davlat Akademik katta teatri maydonida Ochiq osmon ostidagi konsertning soat 19:00 da bo‘lib o‘tganini ko‘rsatish mumkin. Ikkita katta va muhim konsert bir soat farq bilan bir joyda — poytaxtda bo‘lib o‘tganida qandaydir mantiq bormi?

Shunda konsertlarning har ikkisiga ham bormoqchi bo‘lganlar qanday tanlov qilishi kerak? Qolaversa, konsertlar haqida oldindan, kattaroq platformalarda xabar berilishi kerak. Madaniyat sohasi mutaxassisi sifatida ushbu konsertlar haqida, ochig‘i, konsert tugagach xabar topdim. Boshqalarni-ku aytmasa ham bo‘ladi. Turli konsert-tomoshalar haqida xabar beruvchi “Afisha.uz” saytidan ham “Mavrigi” ansamblining konserti haqida ma’lumot topolmadim.

Shuningdek, yaqinda “Yosh maqom ijrochilari” respublika ko‘rik-tanlovining taqdirlash marosimda ikki g‘olibga bitta statuetka berildi. Bu ham tashkilotchilarning noprofessionalligidan darak.

Bu yerda ikkita muammo bor: biri — madaniyat sohasida mahalliy menejerlarning yetishmasligi bo‘lsa, ikkinchisi — xalqaro doiradagi tadbirlarni o‘tkazadigan menejerlarning yetishmasligidir. Menejment borasida biz ham mahalliy, ham xalqaro bozorda yutqazyapmiz. Bozorni o‘rganmay, qadam tashlayapmiz. Qariyb 20 yildan beri madaniyatimiz targ‘iboti bilan shug‘ullanaman. Bu davr ichida muvaffaqiyatsizlik alamlarini ham totganman. 2012-yildan xalqaro maydonga chiqib, auditoriya kayfiyati, talabini o‘rgangach, targ‘ibot, menejmentda xatolarimni tushunib, keyingi rejalarimni tuzganman.

Ta’limga PR, reklama, sahnaga olib chiqish menejmenti darslarini kiritish kerak. Menejmentni dars sifatida oliy ta’limga kiritish kerak. Bundan bir yil avval Oliy Majlis Qonunchilik palatasining davra suhbatida Madaniyat vazirligiga madaniyat va san’at yo‘nalishi magistratura bosqichi talabalari uchun ikki semestrli “Xalqaro madaniyat va san’at menejmenti asoslari” dasturini taklif qildik. Har galgidek bu taklif ham taklifligicha qoldi. Toki ta’limga menejment fan sifatida kiritilmas ekan, tadbirlar, festivallar, marosimlar yo‘l-yo‘lakay o‘tkazilaveradi.

Festivallar tanlov shaklida o‘tmasligi kerak

Tanlov tarzida festival o‘tkazish sovet davridan qolgan an’ana. Bundan tezroq voz kechaylik. Asl san’at turli mukofotlar va o‘rinlarning ortida qolib ketadi. Bizga an’anaviy musiqamiz targ‘iboti kerak. Shu paytgacha tanlov tarzida o‘tkazilgan turli festival, konsert g‘oliblarini bugun qayerda ko‘ryapsiz? Ular o‘sha sahnada qolib ketmoqda. Dunyoning biror mamlakatida O‘zbekistonning nufuzli festivallaridek xalqaro darajadagi tadbirlarni tanlov shaklida o‘tkazilganini uchratmaganman.

2022-yilda o‘tkazilishi kutilayotgan “Lazgi” xalqaro festivaliga doir prezident qarori loyihasi bo‘yicha bir qator takliflar bergandim, ammo yakunda e’lon qilingan hujjatda birorta taklif aks etmadi. “Sharq taronalari”, maqom, baxshichilik festivallarida yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar aynan “Lazgi”da ham takrorlanmasin degandim. Lekin xatolar o‘sha-o‘shaligicha qoladi, shekilli — “Lazgi” festivali ham tanlov tarzida o‘tkazilarkan.

Javobsiz qolayotgan takliflar

An’anaviy va xalq musiqa merosini litsenziyadan qanday qilib qutqarish mumkin, degan savolga javobni, taxminan, 2003-yillardan beri izlayman. Aynan shu yillardan boshlab mumtoz musiqa merosini internetda targ‘ib qila boshladim. Bu mavzudagi rasmiy murojaatlarim tarixi esa 2014-yilning martidan boshlanadi.

2014-yil 24-mart Vazirlar Mahkamasi hamda Madaniyat vazirligiga, shuningdek, 2014-yil 13-dekabr birinchi prezident Islom Karimov nomiga yo‘llagan xatlarimda konsert faoliyati uchun joriy etilgan litsenziya va soliqlar borasida quyidagi takliflarni bergan edim:

• asosini milliy musiqamiz, maqomlarimiz, milliy cholg‘ularimiz ishtiroki tashkil etadigan konsert dasturlari tashkillashtirilayotgan jismoniy va yuridik shaxslarga keng imkoniyatlar yaratish;
• mumtoz yo‘nalishda ijod qilayotgan va professional cholg‘u ijrochiligi rivojiga qaratilgan konsert dasturlari uchun imtiyozlar joriy etish va hujjatlarda alohida keltirib o‘tish;
• xonanda, sozanda va konsert tashkilotchilarining maxsus tayanch ma’lumotga egaligi borasidagi hujjatini alohida e’tiborga olish;
• maqom, mumtoz musiqa, dostonlarning yakkaxon va guruh ijrochilari, milliy cholg‘ular asosidagi konsert dasturlari tashkilotchilarini maxsus ruxsatnoma olishdan ozod qilish borasidagi mavjud hujjatlarga o‘zgartirish kiritish;
• elektron cholg‘ular (sintizator, bass gitara, baraban) aralashmasidagi musiqiy konsertlardan soliqlar qisqartirilishi;
• o‘z tabiiy ovoziga ega bo‘lgan cholg‘ular vositasidagi konsertlar, maqomlar, milliy kuy-qo‘shiqlar va dostonlar ijrosidagi konsertlar esa soliqlardan ozod qilinishi lozim.

Ushbu takliflar bilan 2014-yildan buyon O‘zbekiston Senati, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, Vazirlar Mahkamasi, Madaniyat vazirligi, Adliya vazirligi, Soliq qo‘mitasiga murojaat kiritib kelganman.

Quyidagi savollarni esa 2017-yil 7-may hamda 2017-yil 4-dekabrda prezident Shavkat Mirziyoyevga yo‘llangan murojaatimda mavjud muammoni bayon etish jarayonida sanab o‘tgandim:

• mumtoz musiqa yo‘nalishidagi konsert dasturlarini qayerda tinglash mumkin?
• shashmaqom turkumi hamda Katta ashula yo‘nalishidagi konsert dasturlarini-chi?
• Toshkentda bir oyda yoki yilda necha marta mumtoz musiqa, shashmaqom, xalq musiqasi asosidagi konsertlar bo‘lib o‘tadi?
• bir yilda xorij mamlakatlarida (elchixonalar ishtirokisiz) necha bor O‘zbekiston mumtoz, xalq musiqasi asosidagi konsertlar tashkillashtiriladi?
• O‘zbekistonda musiqa merosiga oid maxsus muzey bormi?
• xorijlik tadqiqotchilar o‘zlarini qiziqtirgan ma’lumotlar, musiqiy, maqom namunalarini olish uchun qayerlarga murojaat qilishlari mumkin?
• siz qancha estrada va qancha an’anaviy yo‘nalishda ijod qilayotgan xonanda va sozandani sanay olasiz va ularning oxirgi konsertlari qachon, qayerda va necha kun davom etgan?
• bir yilda bitta estrada xonandasi necha turdagi musiqiy albom chiqaradi?
• an’anaviy yo‘lda ijod qilayotganlar-chi?
• an’anaviy yo‘lda ijod qilayotgan qaysi sozandalarni bilasiz va ular qanday cholg‘ularda ijro etishadi?
• O‘zbekiston davlat konservatoriyasining An’anaviy ijrochilik bo‘limini bitirayotgan talabalarning necha foizi aynan an’anaviy yo‘lda ijod qilyapti?
• Davlat konservatoriyasi An’anaviy ijrochilik bo‘limi bitiruvchilari bugun Shashmaqom turkumidagi yirik asarlarni qayerlarda ijro etyapti?

Quyidagi takliflar ham alohida e’tiborga olinishi lozim edi:

• internetda O‘zbekiston an’anaviy va xalq musiqa merosi fonoarxivini yaratish va muntazam targ‘ib etib borish;
• O‘zbekiston davlat konservatoriyasi magistratura bosqichi uchun maxsus musiqa (shu jumladan, madaniyat va san’at) menejmenti kursini joriy etish;
• zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida O‘zbekiston musiqa merosi muzeyini tashkil etish;
• O‘zbekistonning chekka hududlarda an’anaviy va xalq musiqa merosimizdan jonli ravishda namoyish etish istagida bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslarga keng imkoniyatlar, imtiyozlar yaratish;
• xorij konsertlari, festivallariga yo‘l olayotgan an’anaviy va xalq yo‘nalishida ijod qilayotgan mustaqil sozanda, xonanda, raqqosa va jamoalar safar xarajatlari, avia chiptalari uchun maxsus grantlar ajratish;
• nodavlat tashkilotlar istagiga ko‘ra, turli musiqa festivallarini, madaniy loyihalarni moliyalashtirishga ko‘maklashish tizimini joriy etish;
• xususiy tashkilotlarning nufuzli xalqaro musiqa va san’at yarmarkalarida ishtirok etishlariga moliyaviy ko‘maklashish;
• Janubiy Koreya, Turkiya, Germaniya, Estoniya, Rossiya, Eron, Fransiya, Shvetsiya, Norvegiya, Finlyandiya, Latviya, Qozog‘iston, Chexiya, Belgiya, Hindiston, Pokiston, Ozarbayjon kabi davlatlarning madaniy, musiqiy siyosat, menejment, festivallarni tashkillashtirish sohasidagi va yana boshqa ko‘pgina yo‘nalishlardagi tajribalarini o‘rganib, o‘zlashtirish.

Qolaversa, to‘ylarni tartibga solishga doir Senat qarori muhokamasida aynan shunday marosimlardagi ovoz balandligini cheklash borasida ham taklif bergan edik. Lekin afsuski, na Madaniyat vazirligi, na Senat bu borada tayinli harakat qildi. To‘ylardagi baland ovoz eshitish va his qilish qobiliyatimizni pasaytiradi, asl san’at shovqin ostida qolib ketadi.

Takliflarim qanchalik inobatga olinganini esa o‘zingiz bugungi kun “islohotlari”dan bilishingiz mumkin.