“Demokratik davlatlarda ahmoqlar ovoz berish huquqiga ega bo‘ladi, diktatura hukm surgan davlatlarda esa ahmoqlar hukmronlik qiladi”. Bundan 149 yil muqaddam 18-may sanasida ushbu fikrlar muallifi, matematik, jamoat faoli va Nobel mukofoti sovrindori Bertran Rassel tug‘ildi. “Daryo” shu munosabat bilan faylasufning hayot yo‘li haqida hikoya qiladi.
1872-yil Buyuk Britaniyaning Monmutshir grafligi, Trellekdagi aslzodalar oilasida dunyoga kelgan Bertran Artur Uilyam Rasselning kelajakda matematik bo‘lishi va shu sohaga aloqador qarashlari sabab unga Nobel mukofoti berilishini ham hech kim kutmagan. To‘g‘ri, matematiklarga Nobel berilmaydi, lekin bu ushbu soha vakillari mukofotdan benasib qolmaydi degani emas. Bertranning “Mashhur bo‘lmagan esselar” (Unpopular essays) kitobi uni mukofotlanganlar qatoriga qo‘shadi.
Qon bilan kirgan jon bilan chiqadi
Bo‘lajak faylasufning oila a’zolari ziyoliligi va maqomi bilan jamiyatda ajralib turgan. Liberalizm, urush va tinchlik masalalari haqida ochiqchasiga gapirishdan cho‘chimaslik Rasselning qonida bo‘lgan. Bobosi Jon Rassel bosh vazir va ingliz siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan Viglar partiyasining yo‘lboshchisi bo‘lgan. Otasi vikont Emberli esa XIX asrda shakllanib, XX asrga kelib mashhur bo‘lgan patsifizm nazariyasi (har qanday urushga qarshi, tinchlikni targ‘ib qiladigan harakat)ning asoschilari qatoridan joy olgan.
Otasidan fikr erkinligi, mustaqil qarashlarni dadil bayon etish odatini “yuqtirgan” Bertran ham kelajakda padari izidan ketishga chog‘langan. Onasi Ketrin Rassel o‘qimishlilik bobida zamonasining ilg‘oralari safida turib, liberalizmni astoydil qo‘llab-quvvatlagan, ayollar haq-huquqlarini imkonicha boricha himoya qilgan. 4 yoshida ota-onasi, keyinroq opasidan ayrilgan bo‘lajak olim ikki akasi bilan birga grafinya buvisining ta’lim-tarbiyasini olgan. Hammaga ham nasib etmaydigan imkoniyat – hayhotdek kutubxonada istagancha kitob o‘qish, jamiki sharoitning muhayyoligi, aslzodalarga xos kundalik tutumlar, davrining eng ilg‘or ustozlari qo‘lidagi tahsil – bari bolalarning dunyoqarashiga behad hissa qo‘shgan.
Ijodiy parvoz
Bolaligidan matematikaga qiziqib, shu sohaga aloqador kitoblarni ko‘p va xo‘b o‘qib, ko‘zi pishgan Bertran 17 yoshida Kembrij universiteti qoshidagi Triniti kolleji talabalari qatoriga qo‘shiladi. 1894-yili bakalavr bosqichini tamomlagach, oradan bir yilni o‘tkazib, kollejning ilmiy kengashi a’zosi sifatida taniladi. Shu yilning yozida kollejni tark etadi va bir necha oy o‘tib Parijdagi Britaniya elchixonasida attashe sifatida faoliyat yuritishni boshlaydi, u yerdagi ilmiy davralarga kirib borib, bahs-munozaralarda qatnashishga muvaffaq bo‘ladi.
Parijda bir muddat turgach, Berlinga yo‘l oladi va u yerda ilk ilmiy ishi “Germaniya sotsial demokratiyasi” (German social democracy) uchun qimmatli ma’lumot-materiallar to‘playdi. Germaniyada fursatdan samarali foydalanib nemis tili bilan birga nemis falsafasining deyarli barcha diapazonini o‘rganadi, zamonasining mashhur sotsialistlari Vilgelm Libknext, Avgust Bebellar bilan suhbatlashish baxtiga muyassar bo‘ladi. “Geometriya asoslari haqida”gi esselar (An essay on the foundations of geometry) to‘plamini 1897-yili yozib tugatadi. AQSh bilan davom etgan safar ortga – Angliyaga qaytish bilan nihoyalanadi va “Leybnits falsafasining tanqidiy sharhi” (A critical exposition of the philosophy of Leibniz: With an appendix of leading passages) nomli kitobi ham yakuniga yetadi. Gotlob Frege, JuzeppePeano singari faylasuflar kitoblaridan ilhomlanib yozilgan, 1903-yili chop etilgan “Matematika prinsiplari” (The principles of mathematics) asari Rasselga bemisl shuhrat keltiradi. 1904-yili Garvardda o‘qigan ma’ruzalari ham keyinroq kitob holida chop etiladi.
Qamoqqa olindi-yu, dong‘i chiqdi
Rassel faoliyatiga yuksak baho bergan amerikalik faylasuf Irvin Edman uni ingliz nasrining mohir ustasi deb maqtagan va fransuz faylasufi Volter bilan taqqoslagan. Rassel ilm-fandan tashqari siyosatga qiziqadigan, siyosiy qarashlari, fikrlarini jamoatchilik oldida bemalol ifodalaydigan olim edi. Hatto rafiqasi bilan ayollarning saylovda ovoz berish huquqi uchun kurashgan. 1910-yildagi parlament saylovlarida Liberallar partiyasidan nomzodi ilgari surilsa-da, tarafdorlari, qo‘llovchilari kamligi va pozitsiyasi o‘sha vaqtda dolzarb bo‘lgan din masalalariga zidligi uchun saylovda yutqazadi. 1916-yili harbiy xizmatga chaqirishga qarshi kurashish tashkiloti a’zosi sifatida “Ijtimoiy qayta qurish tamoyillari” (Principles of social reconstruction), “Siyosiy ideallar” (Political ideals) singari risolalarini yozadi. Harbiy xizmatga borishdan bosh tortganlarni ozodlikdan mahrum qilish jazosini qoralab yozgan pamfleti sabab jarimaga tortiladi va uning faoliyatiga qamoqqa olinmagunigacha e’tibor berilmaydi. Hibsga olinadi-yu, nomi chiqadi – ilmiy ishlari yuzaga qalqib, tillarda aylanadi.
Taqiq-u cheklovlar fikr hurligiga g‘ov emas!
Triniti kolleji muallimligidan haydalgani, hukumat Garvardga borib ma’ruza o‘qimasligi uchun AQShga ketishni man etgani va 1918-yili qamoqqa olinganiga qaramay Rassel o‘z qarashlari, shuningdek, tanqidiy fikrlarini to‘la-to‘kis bildirishdan to‘xtamagan. Sovet ittifoqiga tashrif buyurgan olim “Bolshevizmning nazariyasi va amaliyoti” (The practice and theory of Bolshevism) kitobida mavjud rejimni qattiq tanqid qilgan. Keyinroq Pekin universitetida dars berib, tajribasi asosida “Xitoy muammolari” (The Problem of China) nomli kitob yozgan.
1935-yildan yurtiga sig‘magan olim Amerikaga bosh olib ketib, o‘sha yerda qo‘nim topadi va Chikago, Kaliforniya universitetlarida ketma-ket ma’ruzalar o‘qiydi. Harbiy harakatlarga qarshiligi, har qanday urushni qoralashi sabab bu o‘lkada ham unchalik qadr topmaydi. Nyu-Yorkning Siti kollejida falsafa professori bo‘lgach, ruhoniylar va shahar kengashi a’zolari u bilan istar-istamas murosa qilishga, maqbul yo‘lni tutishga ko‘nadilar. 1944-yili qadrdon Triniti kollejiga qaytgan Bertran publitsistik faoliyatini davom ettirib, radioda ma’ruza o‘qiy boshlaydi va orada “Xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlanadi.
Nobel marosimida so‘zlanmagan nutq
1950-yilda “gumanitar ideallar va fikr erkinligi haqida yozgan ahamiyatli ishlari” sabab adabiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq topilgan, ammo boshqalardan farqli ravishda taqdirlash marosimida rasmiy nutq so‘zlashdan bosh tortgan. Necha-necha namoyishlarda ishtirok etishdan qo‘rqmagan va turli konferensiyalarda minbardan tushmagan tinchlik kurashchisi, faylasuf olim negadir nufuzli marosimda bu “odat”idan voz kechgan.
1954-yili vodorod bombasi sinovdan o‘tkazilarkan, yadro qurolidan mutlaqo foydalanmaslik bobidagi qarashlarini tinimsiz bayon etavergan. 1959-yili bu borada BBC’ga intervyu berarkan, parlament binosi yonidagi chiqishi tufayli hibsga olingan. 1962-yili o‘sha vaqtdagi davlat rahbarlari Jon Kennedi va Nikita Xrushchyovlarga Karib inqirozi masalasida tinchlik muzokaralari zarurligi haqida maktub yozgan.
Shaxsiy munosabatlarda ham jamiyatdagidek erkinlik afzal
Rasselning biografiyasi bilan tanishgan odam u ilm-fan, siyosat bilan ovora bo‘lib shaxsiy hayotga vaqti bo‘lmagan degan yanglish xulosaga keladi. Ammo u har tomonlama, xususan, shaxsiy munosabatlarda ham erkinlikni afzal bilgan. Umri davomida to‘rt marotaba uylangan Bertanga son-sanoqsiz norasmiy munosabatlar ham begona bo‘lmagan. Yosh va g‘o‘r talabalik vaqti Elis Smit bilan tanishgan, 22 yasharligida munosabatlarini nikoh rishtalari bilan mustahkamlashga qaror qilgan. Ammo birga yashab ko‘rgach, inson qayta sevib qolishi mumkinligini tushunib yetgan.
Keyinroq hamkasbi, xiyla vaqt o‘tib, parlament a’zosining rafiqasiga oshiq bo‘lgan. Keyinchalik amerikalik xonim va boshqa xonimchalar qurshovida yurgan. 1921-yilda Dora Blek, 1936-yilda Patritsiya Spenser bilan turmush qurgan. 40 yillik turmushidan keyin yozuvchi Edit Fingni sevib qolgan. Ularni nafaqat his-tuyg‘ular, balki siyosiy qarashlar ham birlashtirib turgan. Namoyishlarda birga ishtirok etgan juftlik, Yevropa bo‘ylab sayohat qilgan va urushga qarshi faoliyat olib borgan.
AQShning Vyetnamdagi intervensiyasiga qarshi kurashgan Rassel umri yakuniga yetish arafasida uch tomlik “Avtobiografiya” (Autobiography) yozib tugatgan. Shved yozuvchisi Anders Esterling ta’biri bilan aytganda ratsionalizm va gumanizmning yorqin namoyandasi, so‘z erkinligi hamda G‘arbdagi fikr erkinligi uchun kurashishdan charchamagan olim, 1970-yil Uelsda 97 yoshida vafot etgan. Lekin undan qolgan matematika, falsafa, turli soha vakillariga ham asqatadigan boshqa adabiyotlar hamon barhayot. Insoniyat olimdan o‘zi fikriy isyonlar iskanjasida yashasa ham tinchlikka hech qachon qurol bilan erishib bo‘lmaslikni, nafaqat so‘z, balki fikriy erkinlikka intilish muhimligi, shuningdek, hech qachon pozitsiyani bildirishdan qo‘rqmaslikni o‘rgansa bo‘ladi.
Gulira’no Musayeva tayyorladi.
Mavzuga doir: Nobel olgan matematiklar? Qanaqasiga?
Izoh (0)