Ko‘p asrlik o‘tmishimizda ilm-fanning turli sohalariga oid asarlardan bilim olib, yuksak martabalarga erishganlar. Bugungi kunda xilma-xil qo‘lyozma asarlar va manbalar kutubxona, muzey, tadqiqot institutlarida va ayrim ziyoli shaxslarning fondlarida saqlanib kelmoqda. Ilmiy jamoatchilik va aholiga ularni yetkazish tadqiqotchi va manbashunoslar oldida turgan muhim fazifalardan biridir. Shu ma’noda, “Daryo” nashri Andijon viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyi fondida saqlanayotgan ba’zi qo‘lyozma manbalar haqida hikoya qiladi.
Qo‘lyozmalarning jamlanish tarixidan
Muzey qo‘lyozmalar fondida saqlanuvchi 2 mingdan ortiq asarlarning jamlanishi o‘tgan asrning 20-yillaridan boshlangan. Turkistonda Sho‘ro hokimiyati o‘rnatilgach o‘lkaning yirik shaharlarida madaniyat muassasalari, kutubxonalar faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Ular sovetcha mafkura targ‘ibotidan tashqari aholi qo‘lida mavjud bo‘lgan noyob asarlar, qo‘lyozma manbalarni yig‘ish bilan ham shug‘ullangan. 1917—1927-yillarda Andijon shahar xalq ta’limi qoshidagi kutubxona mudiri sifatida faoliyat yuritgan Abduvali Maqsudov (Vali Maqsudiy) nomi andijonlik katta-yu kichik kitobxonlar, tadqiqotchilarga yaxshi ma’lum. Ana shunday Sharq xalqlari tarixi va adabiyotining ixlosmandi, arab-fors tillari bilimdoni Abduvali Maqsudovning zahmatli mehnatlari evaziga viloyatda qo‘lyozma asarlarni jamlash ishlari boshlangan.Viloyatda1970-yillardamilliy-ma’rifiyishlar sohasida katta yutuqlarga erishildi. Amalga oshirilgan keng an’anaviy-ma’rifiy ishlardan biri – aholidan Sharq qo‘lyozma va toshbosma asarlari sotib olish uchun mablag‘ ajratildi. Bu haqda matbuotda e’lon qilinib, bir guruh ziyolilar: shoir Ulfat, Omonullo Valixonov, Mirposhsha Habibov, Hoshimjon Razzoqov, Sayfiddin Jalilov va kitobdor Vali Maqsudovlardan iborat maxsus komissiya tuzildi. Aholidan kitob sotib olish komissiyasi viloyat kutubxonasida ish boshladi. Tez fursatda aholidan anchagina kitob sotib olindi.
Shu tarzda sotib olingan kitoblar viloyat kutubxonasida hisobga olinib, ularga tartib berildi va maxsus “Qo‘lyozmalar fondi” tashkil qilindi. Ushbu fondga mudir qilib sobiq kutubxonachi, sharq tillari bilimdoni Vali Maqsudov tayinlandi. U 1968—1981-yillarda 610 ta kitob fondiga ega bo‘lgan “Qo‘lyozma va nodir” kitoblar sektoriga yetakchilik qildi. Bu yerda o‘zbek mumtoz adabiyoti va tarixiga oid, “Chor kitob”, “Qofiyo”, “Tafsiri Taborak” kabi kitoblar to‘plandi. Abu Nasr Farobiy, Zamaxshariy kabi Sharqning mashhur olimlari asarlari bilan boyitildi. Arab tili va yozuvining chuqur bilimdoni bo‘lgan Maqsudov nodir kitoblarni qayta ishlash bo‘yicha doimiy ish olib borgan, mavjud barcha kitoblarni birma-bir raqamlab chiqqan.
80-yillarda esa viloyat kutubxonasida saqlanuvchi noyob kitoblar Andijon adabiyot va san’at muzeyi (hozirda Andijon viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyining “Jome me’moriy obidasi” bo‘limi) ga o‘tkazildi. Aynan shu muzeyning 1983—1986-yillardagi mudiri bo‘lgan Amonulloxon Valixonov – Boqir muzey fondi va ekspozitsiyasini boyitishda talay ishlarni amalga oshiradi. Nodir qo‘lyozmalar va o‘tmish shoirlarimiz ijodiy va ilmiy merosiga doir ko‘plab kitoblar va hujjatlar to‘plandi. 2017-yillar Respublika hukumatining tegishli qaroriga asosan Andijon viloyat o‘lkashunoslik muzeyining nomi Andijon viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyiga o‘zgartirilib, uning tarkibiga viloyatdagi boshqa muzeylar qatori Andijon adabiyot va san’at muzeyi ham kiritildi. Adabiyot muzeyining fondida bo‘lgan qo‘lyozmalar bosh muzey ixtiyoriga o‘tkazildi. Bugungi kunda ham muzey qo‘lyozmalar fondi xalqimiz qo‘lida bo‘lgan manbalarni sotib olish va muzeyga ixtiyoriy topshirish asnosida boyib bormoqda.
Bebaho ma’naviy xazina
Bugungi kunda Andijon viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyi fondida 2000 dan ortiq arab, fors va turkiy tildagi qo‘lyozma manbalar va hujjatlar saqlanadi. Hozirda qo‘lyozmalar fondi mudiri xattot G‘anijon Qosimov tomonidan qo‘lyozma asarlar va hujjatlarni ilmiy izohlash, tartiblash ishlari olib borilmoqda. Xattot tomonidan manbalarlarning 1500 dan ortig‘iga ilmiy izoh (pasport) berilib, tartiblandi. Shulardan 653 tasi arab tilida (160 ta qo‘lyozma va 493 ta toshbosma asar), 470 ta fors tilida (366 tasi toshbosma va 104 tasi qo‘lyozma), 511 ta turk tilida (230 tasi qo‘lyozma va 281 ta toshbosma).Xattot G‘anijon Qosimovning bildirishicha, muzeyda bir necha noyob va qadimiy qo‘lyozmalar mavjud. Ulardan aniqlangan eng qadimiy qo‘lyozmalardan biri Ibn Hojib qalamiga mansub “Kifoya” asarining 897-hijriy/1492-milodiyda al-Mu’in ibn Xoja Mir Jaloliddin Rahmatulloh Xoja Mir Asomiddin tomonidan ko‘chirilgan nusxasidir. Ushbu “Kifoya” asarining muallifi Misrda yashab o‘tgan buyuk tilshunos olim Abu Umar Usmon ibn Umar al-Kurdiy (vafoti 646-hijriy/milodiy 1492-yil) bo‘lib, Ibn Hojib nomi bilan tanilgan. Tadqiqotchi Fahriddin Muhammad Nosirning ta’kidlashicha, olim hayoti davomida ko‘plab ilmlarni, jumladan, nahv ilmini chuqur egallab, bu borada kichik bir risola yaratadi.
Muallif bu kitobni madrasa toliblari yodlashi va esda saqlashlari oson bo‘lishi uchun ixcham bo‘lishini inobatga olib, keng ma’noni ifoda qilgan so‘zlar bilan boyitadi. Kitob o‘z zamonasida arab tili darsliklari ichida tengsiz bo‘lib, musulmon mamlakatlariga keng tarqaladi. Kitob olimning hayotligi va undan keyingi davrlarda uning izohtalab o‘rinlarini yoritish maqsadida o‘sha zamon olimlari tomonidan unga sharhlar yoziladi. Shunday sharhlardan mashhuri Abdurahmon Jomiy tomonidan 897-hijriy/milodiy 1492-yilda yozilib, “Favoyid uz-Ziyoiyya” deb nomlangan. Bu asar Abdurahmon Jomiyga nisbat berilib “Sharhi Jomiy”, “Sharhi mullo Jomiy” deb ham atalib kelinadi.
Shuningdek, muzey fondida, “Sharhi mullo Jomiy” ning bir nechta qo‘lyozma nusxalari ham saqlanadi. Ulardan biri hijriy 1218 / milodiy 1803-yil kotib Nusratulloh ibn Shoh Ibrohim Xoja Marg‘inoniy ko‘chirgan qo‘lyozmadir. Asar o‘zining nafisligi va xushxat ko‘chirilganligi bilan ajralib turadi. Muzey fondi tarkibida Islom dini ahkomlari, sha’riat va fiqh ilmiga bag‘ishlangan yana bir necha noyob qo‘lyozmalar ham saqlanadi. Jumladan, hijriy 555 / milodiy 1160-yil kotib Mir Sayyid Sharif tomonidan ko‘chirilgan “Siyari sharifi Jurjoniy fiy sharhi miftoh ul-ma’oniy”, Mahmud az-Zamaxshariyning hijriy 1237/ milodiy 1821-yilda ko‘chirilgan (kotibi noma’lum) “Ilmi kalon” (“Kitobul ishora”), “Muxtasar ul-viqoya”ning hijriy 1218/milodiy 1803-yil ko‘chirilgan (kotibi noma’lum) nusxalari saqlanmoqda. Musulmon olamida fiqh ilmida tanilgan ajdodimiz al-Marg‘inoniy “Hidoya” asarining hijriy 1110/milodiy 1698-yil xattot Muhammad Tohir tomonidan ko‘chirilgan nusxasi, Qo‘qon xoni Xudoyorxon ko‘rsatmasi bilan Afg‘on Qulmuhammad tomonidan yozilgan “Devoni Afg‘on” devonini alohida ta’kidlab o‘tishimiz zarur. Bundan tashqari Sharq masal janrining mashhur vakili Gulxaniy qalamiga mansub “Zarbulmasal”ning hijriy 1272/milodiy 1855-yil Qo‘qonda ko‘chirilgan nusxalari ham fond tarkibida mavjud.
O‘zining mumtoz she’riyati bilan adabiyot ixlosmandlari va tadqiqotchilarni xushnud etgan Qo‘qon adabiy muhitining yirik vakili Jahon Otin Uvaysiy she’rlari jamlangan ikki qo‘lyozma ham Andjon muzey fondida bebaho xazinalar qatorida saqlanmoqda. Ulardan biri fondda inventar 5001 raqamli “G‘azaliyoti Uvaysiy” (“Uvaysiy g‘azallari devoni”) bo‘lib, hijriy 1281/milodiy 1870-yil ko‘chirilgan (kotibi noma’lum). Ikkinchisi, Uvaysiyning g‘azallari va “Karbalonoma” dostonidan iborat devon bo‘lib, jami 11 256 misradan iboratdir.
Uvaysiy “Devon”ining 1959-yil Aziz Qayumov va E’tibor Ibrohimovalar tomonidan tayyorlangan nashrida mualliflar shoira ijodini o‘rganishda birlamchi manba uning O‘zFA SHI fondida Inv.1837 raqami bilan saqlanuvchi yagona mukammal nusxasidir, deb ta’kidlaydi. Andijondagi Uvaysiy ijodi bilan bog‘liq ushbu ikki devon tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan ushbu fikrlarga o‘zgartirish kiritishi mumkin.
Andijon viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyi qo‘lyozmalar fondida biz yuqorida e’tiboringizga havola qilgandan tashqari yana bir necha yuzlab noyob, ba’zi ilmiy jamoatchilikka noma’lum manbalar ham borki, ular o‘zining tadqiqotchilarini kutib turibda. Ana shu maqsadda, bugungi kunda muzey ilmiy xodimlari tomonidan qo‘lyozmalarni ilmiy izoh, katalogini yaratish yo‘lida amaliy ishlar olib borilmoqda.
Ikromov Ismoiljon.
Izoh (0)