Кўп асрлик ўтмишимизда илм-фаннинг турли соҳаларига оид асарлардан билим олиб, юксак мартабаларга эришганлар. Бугунги кунда хилма-хил қўлёзма асарлар ва манбалар кутубхона, музей, тадқиқот институтларида ва айрим зиёли шахсларнинг фондларида сақланиб келмоқда. Илмий жамоатчилик ва аҳолига уларни етказиш тадқиқотчи ва манбашунослар олдида турган муҳим фазифалардан биридир. Шу маънода, «Дарё» нашри Андижон вилоят тарихи ва маданияти давлат музейи фондида сақланаётган баъзи қўлёзма манбалар ҳақида ҳикоя қилади.
Қўлёзмаларнинг жамланиш тарихидан
Музей қўлёзмалар фондида сақланувчи 2 мингдан ортиқ асарларнинг жамланиши ўтган асрнинг 20 йилларидан бошланган. Туркистонда Шўро ҳокимияти ўрнатилгач ўлканинг йирик шаҳарларида маданият муассасалари, кутубхоналар фаолияти йўлга қўйилган. Улар советча мафкура тарғиботидан ташқари аҳоли қўлида мавжуд бўлган ноёб асарлар, қўлёзма манбаларни йиғиш билан ҳам шуғулланган. 1917—1927 йилларда Андижон шаҳар халқ таълими қошидаги кутубхона мудири сифатида фаолият юритган Абдували Мақсудов (Вали Мақсудий) номи андижонлик катта-ю кичик китобхонлар, тадқиқотчиларга яхши маълум. Ана шундай Шарқ халқлари тарихи ва адабиётининг ихлосманди, араб-форс тиллари билимдони Абдували Мақсудовнинг заҳматли меҳнатлари эвазига вилоятда қўлёзма асарларни жамлаш ишлари бошланган.Вилоятда1970 йиллардамиллий-маърифийишлар соҳасида катта ютуқларга эришилди. Амалга оширилган кенг анъанавий-маърифий ишлардан бири – аҳолидан Шарқ қўлёзма ва тошбосма асарлари сотиб олиш учун маблағ ажратилди. Бу ҳақда матбуотда эълон қилиниб, бир гуруҳ зиёлилар: шоир Улфат, Омонулло Валихонов, Мирпошша Ҳабибов, Ҳошимжон Раззоқов, Сайфиддин Жалилов ва китобдор Вали Мақсудовлардан иборат махсус комиссия тузилди. Аҳолидан китоб сотиб олиш комиссияси вилоят кутубхонасида иш бошлади. Тез фурсатда аҳолидан анчагина китоб сотиб олинди.
Шу тарзда сотиб олинган китоблар вилоят кутубхонасида ҳисобга олиниб, уларга тартиб берилди ва махсус «Қўлёзмалар фонди» ташкил қилинди. Ушбу фондга мудир қилиб собиқ кутубхоначи, шарқ тиллари билимдони Вали Мақсудов тайинланди. У 1968—1981 йилларда 610 та китоб фондига эга бўлган «Қўлёзма ва нодир» китоблар секторига етакчилик қилди. Бу ерда ўзбек мумтоз адабиёти ва тарихига оид, «Чор китоб», «Қофиё», «Тафсири Таборак» каби китоблар тўпланди. Абу Наср Фаробий, Замахшарий каби Шарқнинг машҳур олимлари асарлари билан бойитилди. Араб тили ва ёзувининг чуқур билимдони бўлган Мақсудов нодир китобларни қайта ишлаш бўйича доимий иш олиб борган, мавжуд барча китобларни бирма-бир рақамлаб чиққан.
80 йилларда эса вилоят кутубхонасида сақланувчи ноёб китоблар Андижон адабиёт ва санъат музейи (ҳозирда Андижон вилоят тарихи ва маданияти давлат музейининг «Жоме меъморий обидаси» бўлими) га ўтказилди. Айнан шу музейнинг 1983—1986 йиллардаги мудири бўлган Амонуллохон Валихонов – Боқир музей фонди ва экспозициясини бойитишда талай ишларни амалга оширади. Нодир қўлёзмалар ва ўтмиш шоирларимиз ижодий ва илмий меросига доир кўплаб китоблар ва ҳужжатлар тўпланди. 2017 йиллар Республика ҳукуматининг тегишли қарорига асосан Андижон вилоят ўлкашунослик музейининг номи Андижон вилоят тарихи ва маданияти давлат музейига ўзгартирилиб, унинг таркибига вилоятдаги бошқа музейлар қатори Андижон адабиёт ва санъат музейи ҳам киритилди. Адабиёт музейининг фондида бўлган қўлёзмалар бош музей ихтиёрига ўтказилди. Бугунги кунда ҳам музей қўлёзмалар фонди халқимиз қўлида бўлган манбаларни сотиб олиш ва музейга ихтиёрий топшириш асносида бойиб бормоқда.
Бебаҳо маънавий хазина
Бугунги кунда Андижон вилоят тарихи ва маданияти давлат музейи фондида 2000 дан ортиқ араб, форс ва туркий тилдаги қўлёзма манбалар ва ҳужжатлар сақланади. Ҳозирда қўлёзмалар фонди мудири хаттот Ғанижон Қосимов томонидан қўлёзма асарлар ва ҳужжатларни илмий изоҳлаш, тартиблаш ишлари олиб борилмоқда. Хаттот томонидан манбаларларнинг 1500 дан ортиғига илмий изоҳ (паспорт) берилиб, тартибланди. Шулардан 653 таси араб тилида (160 та қўлёзма ва 493 та тошбосма асар), 470 та форс тилида (366 таси тошбосма ва 104 таси қўлёзма), 511 та турк тилида (230 таси қўлёзма ва 281 та тошбосма).Хаттот Ғанижон Қосимовнинг билдиришича, музейда бир неча ноёб ва қадимий қўлёзмалар мавжуд. Улардан аниқланган энг қадимий қўлёзмалардан бири Ибн Ҳожиб қаламига мансуб «Кифоя» асарининг 897-ҳижрий/1492-милодийда ал-Муъин ибн Хожа Мир Жалолиддин Раҳматуллоҳ Хожа Мир Асомиддин томонидан кўчирилган нусхасидир. Ушбу «Кифоя» асарининг муаллифи Мисрда яшаб ўтган буюк тилшунос олим Абу Умар Усмон ибн Умар ал-Курдий (вафоти 646-ҳижрий/милодий 1492 йил) бўлиб, Ибн Ҳожиб номи билан танилган. Тадқиқотчи Фаҳриддин Муҳаммад Носирнинг таъкидлашича, олим ҳаёти давомида кўплаб илмларни, жумладан, наҳв илмини чуқур эгаллаб, бу борада кичик бир рисола яратади.
Муаллиф бу китобни мадраса толиблари ёдлаши ва эсда сақлашлари осон бўлиши учун ихчам бўлишини инобатга олиб, кенг маънони ифода қилган сўзлар билан бойитади. Китоб ўз замонасида араб тили дарсликлари ичида тенгсиз бўлиб, мусулмон мамлакатларига кенг тарқалади. Китоб олимнинг ҳаётлиги ва ундан кейинги даврларда унинг изоҳталаб ўринларини ёритиш мақсадида ўша замон олимлари томонидан унга шарҳлар ёзилади. Шундай шарҳлардан машҳури Абдураҳмон Жомий томонидан 897-ҳижрий/милодий 1492 йилда ёзилиб, «Фавойид уз-Зиёийя» деб номланган. Бу асар Абдураҳмон Жомийга нисбат берилиб «Шарҳи Жомий», «Шарҳи мулло Жомий» деб ҳам аталиб келинади.
Шунингдек, музей фондида, «Шарҳи мулло Жомий» нинг бир нечта қўлёзма нусхалари ҳам сақланади. Улардан бири ҳижрий 1218 / милодий 1803 йил котиб Нусратуллоҳ ибн Шоҳ Иброҳим Хожа Марғиноний кўчирган қўлёзмадир. Асар ўзининг нафислиги ва хушхат кўчирилганлиги билан ажралиб туради. Музей фонди таркибида Ислом дини аҳкомлари, шаъриат ва фиқҳ илмига бағишланган яна бир неча ноёб қўлёзмалар ҳам сақланади. Жумладан, ҳижрий 555 / милодий 1160 йил котиб Мир Саййид Шариф томонидан кўчирилган «Сияри шарифи Журжоний фий шарҳи мифтоҳ ул-маъоний», Маҳмуд аз-Замахшарийнинг ҳижрий 1237/ милодий 1821 йилда кўчирилган (котиби номаълум) «Илми калон» («Китобул ишора»), «Мухтасар ул-виқоя»нинг ҳижрий 1218/милодий 1803 йил кўчирилган (котиби номаълум) нусхалари сақланмоқда. Мусулмон оламида фиқҳ илмида танилган аждодимиз ал-Марғиноний «Ҳидоя» асарининг ҳижрий 1110/милодий 1698 йил хаттот Муҳаммад Тоҳир томонидан кўчирилган нусхаси, Қўқон хони Худоёрхон кўрсатмаси билан Афғон Қулмуҳаммад томонидан ёзилган «Девони Афғон» девонини алоҳида таъкидлаб ўтишимиз зарур. Бундан ташқари Шарқ масал жанрининг машҳур вакили Гулханий қаламига мансуб «Зарбулмасал»нинг ҳижрий 1272/милодий 1855 йил Қўқонда кўчирилган нусхалари ҳам фонд таркибида мавжуд.
Ўзининг мумтоз шеърияти билан адабиёт ихлосмандлари ва тадқиқотчиларни хушнуд этган Қўқон адабий муҳитининг йирик вакили Жаҳон Отин Увайсий шеърлари жамланган икки қўлёзма ҳам Анджон музей фондида бебаҳо хазиналар қаторида сақланмоқда. Улардан бири фондда инвентар 5001 рақамли «Ғазалиёти Увайсий» («Увайсий ғазаллари девони») бўлиб, ҳижрий 1281/милодий 1870 йил кўчирилган (котиби номаълум). Иккинчиси, Увайсийнинг ғазаллари ва «Карбалонома» достонидан иборат девон бўлиб, жами 11 256 мисрадан иборатдир.
Увайсий «Девон»ининг 1959 йил Азиз Қаюмов ва Эътибор Иброҳимовалар томонидан тайёрланган нашрида муаллифлар шоира ижодини ўрганишда бирламчи манба унинг ЎзФА ШИ фондида Инв.1837 рақами билан сақланувчи ягона мукаммал нусхасидир, деб таъкидлайди. Андижондаги Увайсий ижоди билан боғлиқ ушбу икки девон тадқиқотчилар томонидан билдирилган ушбу фикрларга ўзгартириш киритиши мумкин.
Андижон вилоят тарихи ва маданияти давлат музейи қўлёзмалар фондида биз юқорида эътиборингизга ҳавола қилгандан ташқари яна бир неча юзлаб ноёб, баъзи илмий жамоатчиликка номаълум манбалар ҳам борки, улар ўзининг тадқиқотчиларини кутиб турибда. Ана шу мақсадда, бугунги кунда музей илмий ходимлари томонидан қўлёзмаларни илмий изоҳ, каталогини яратиш йўлида амалий ишлар олиб борилмоқда.
Икромов Исмоилжон.
Изоҳ (0)