Alfred Nobelning dinamit deb nomlangan ixtirosidan keyin uni odamlar “o‘lim sotuvchisi” deb atay boshlaydi. Endi u o‘limidan keyin ham o‘zini shunday salbiy sifat bilan eslamasliklarini istab qoladi va orttirgan mol-mulkini ilm-fan rivoji uchun vasiyat qilishga qaror qiladi va 1895-yilning 27-noyabr kuni o‘z vasiyatini yozib qo‘yadi. Bugun o‘sha vasiyat yozilganiga roppa-rosa 125 yil bo‘ldi. “Daryo” sana munosabati bilan Nobel mukofoti tarixi haqida hikoya qiladi.
Shved ixtirochisi Alfred Nobelni portlovchi moddalar orasida katta bo‘lgan deyish mumkin. Uning otasi Emmanuel Nobel o‘ziga tegishli bo‘lgan xususiy korxonasida nitroglitserin moddasini ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan. Lekin nitroglitserin ishlab chiqarish jarayoni juda xatarli bo‘lib, Alfred Nobelning ukasi ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa, ya’ni tasodifiy portlash tufayli vafot etgan edi.
Shunda Alfred Nobel nitroglitserinni xavfsiz usulda ishlab chiqarish yo‘llarini qidira boshladi. U kizelgur deb nomlanuvchi yengil g‘ovak jinslardan iborat maxsus infuzor tuproqni qo‘llash orqali muammoni hal qildi. U ushbu yangi ixtirosiga dinamit deb nom berdi. So‘zning ma’nosi yunoncha dynamis – “kuch”, “qudrat” degan so‘zlarga borib taqaladi. Dinamit moddasini ishlab chiqarish va boshqa ixtirolarining orqasidan Alfred Nobel salmoqli boylik orttirgan edi.
Nobel o‘zi ushbu portlovchi moddani xavfsiz qilish uchun harakat qilib kelgan, bu portlovchi moddani tog‘-kon ishlarida va boshqa tinch maqsadlarda qo‘llanishini istagan edi. Shunday bo‘lsa-da, dinamit turli qora kuchlar tomonidan baribir yovuz niyatlarda ham, ya’ni inson o‘limiga sabab bo‘ladigan maqsadlarda ham foydalanilardi. Shu sababli omma orasida Nobelni “o‘lim sotuvchisi” deb atashdi. Hozir esa biz uni dunyodagi eng nufuzli ilmiy mukofot ta’sischisi sifatida yodga olamiz. Chunki u o‘z boyligini ilm-fan uchun vasiyat qilib ketganini hamma yaxshi biladi!
Aytilishicha, Nobel o‘z mablag‘ini bu tarzda ilm-fan uchun vasiyat qilib qoldirish fikriga matbuot muxbirlarining yanglish maqolasi sabab bo‘lgan ekan. Gap shundaki, 1888-yilda Nobelning ukasi vafot etadi. Bu haqida xabar chop etgan gazetalardan birida muxbirlar zaharxanda aralash “O‘lim sotuvchisi o‘ldi”, degan sarlavha bilan maqola chiqargan, ular yanglishib Alfred Nobelni vafot etdi deb o‘ylashgan edi. Buni o‘qigan Alfred Nobel esa o‘limidan keyin ham o‘zini shunday salbiy sifat bilan eslamasliklarini istab qoladi va o‘zi orttirgan mol-mulkni ilm-fan rivoji uchun vasiyat qilishga qaror qiladi. U o‘sha mashhur vasiyatini 1895-yilning 27-noyabr kuni yozib qo‘yadi. Mana, bugun o‘sha vasiyat yozilganiga roppa-rosa 125 yil bo‘ldi!
Vasiyatda Nobel o‘zi orttirgan kapitalni qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishiga o‘tkazilishini va uning qiymatlaridan maxsus fond tashkil qilinib, olingan yillik daromadlari teng besh qismga bo‘linishi kerakligini tayinlaydi. Ushbu besh qism mablag‘ o‘tgan yil mobaynida kimyo, fizika, fiziologiya va tibbiyot sohalarida katta ixtiro va kashfiyotlar qilgan olimlarga, shuningdek, adabiyot hamda tinchlik sohalarida ulkan ishlarni amalga oshirgan atoqli shaxslarga topshirilishi kerakligini ta’kidlaydi. U vasiyatining yakuniy qismida mukofotni olish uchun nomzodning millati ahamiyat kasb etmasligi kerakligini, ya’ni nomzodning millatidan qat’i nazar, uning xizmatlari e’tirof etilishi kerakligini alohida urg‘u berib ta’kidlagan edi.
Alfred Nobel ushbu vasiyatni imzolaganidan keyin uzoq yashamadi. 1896-yilning 10-dekabrida, atigi bir yildan sal ko‘p vaqt o‘tgach insult oqibatida vafot etdi. Nobelning muhrlangan vasiyati 1897-yilning yanvarida o‘qib eshittirildi va o‘shandan boshlab, 10-dekabr – Nobelning vafot etgan sanasi Nobel kuni deb e’lon qilindi. Shu kuni Stokgolmda shved qiroli ishtirokida Nobel mukofoti o‘z egalariga topshirildi. Mukofot jamg‘armasi turli yillarda o‘zgarib tursa-da, lekin taxminan bir million AQSh dollari atrofidagi summani tashkil qiladi.
Mukofot pul mablag‘laridan tashqari, laureatga Alfred Nobel tasviri tushirilgan oltin medal va uning yorlig‘i ham taqdim etiladi. Albatta, mukofotni topshirish jarayoni katta tantanali bazm ko‘rinishida, dabdaba bilan o‘tkaziladi va OAVlar tomonidan keng yoritiladi. 2020-yilgi Nobel mukofoti egalari an’anaga muvofiq oktabrdagi Nobel haftaligida e’lon qilingan bo‘lsa-da, mukofot qo‘mitasining qaroriga muvofiq, pandemiya sababli bu yilgi topshirish marosimi bekor qilindi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 2020-yilgi Nobel laureatlariga o‘z mukofotlari 2021-yildagi marosimda topshiriladi.
Muzaffar Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)