Алфред Нобелнинг динамит деб номланган ихтиросидан кейин уни одамлар «ўлим сотувчиси» деб атай бошлайди. Энди у ўлимидан кейин ҳам ўзини шундай салбий сифат билан эсламасликларини истаб қолади ва орттирган мол-мулкини илм-фан ривожи учун васият қилишга қарор қилади ва 1895 йилнинг 27 ноябрь куни ўз васиятини ёзиб қўяди. Бугун ўша васият ёзилганига роппа-роса 125 йил бўлди. «Дарё» сана муносабати билан Нобель мукофоти тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Швед ихтирочиси Алфред Нобелни портловчи моддалар орасида катта бўлган дейиш мумкин. Унинг отаси Эммануэль Нобель ўзига тегишли бўлган хусусий корхонасида нитроглицерин моддасини ишлаб чиқариш билан шуғулланган. Лекин нитроглицерин ишлаб чиқариш жараёни жуда хатарли бўлиб, Алфред Нобелнинг укаси ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса, яъни тасодифий портлаш туфайли вафот этган эди.
Шунда Алфред Нобель нитроглицеринни хавфсиз усулда ишлаб чиқариш йўлларини қидира бошлади. У кизелгур деб номланувчи енгил ғовак жинслардан иборат махсус инфузор тупроқни қўллаш орқали муаммони ҳал қилди. У ушбу янги ихтиросига динамит деб ном берди. Сўзнинг маъноси юнонча dynamis – «куч», «қудрат» деган сўзларга бориб тақалади. Динамит моддасини ишлаб чиқариш ва бошқа ихтироларининг орқасидан Алфред Нобель салмоқли бойлик орттирган эди.
Нобель ўзи ушбу портловчи моддани хавфсиз қилиш учун ҳаракат қилиб келган, бу портловчи моддани тоғ-кон ишларида ва бошқа тинч мақсадларда қўлланишини истаган эди. Шундай бўлса-да, динамит турли қора кучлар томонидан барибир ёвуз ниятларда ҳам, яъни инсон ўлимига сабаб бўладиган мақсадларда ҳам фойдаланиларди. Шу сабабли омма орасида Нобелни «ўлим сотувчиси» деб аташди. Ҳозир эса биз уни дунёдаги энг нуфузли илмий мукофот таъсисчиси сифатида ёдга оламиз. Чунки у ўз бойлигини илм-фан учун васият қилиб кетганини ҳамма яхши билади!
Айтилишича, Нобель ўз маблағини бу тарзда илм-фан учун васият қилиб қолдириш фикрига матбуот мухбирларининг янглиш мақоласи сабаб бўлган экан. Гап шундаки, 1888 йилда Нобелнинг укаси вафот этади. Бу ҳақида хабар чоп этган газеталардан бирида мухбирлар заҳарханда аралаш «Ўлим сотувчиси ўлди», деган сарлавҳа билан мақола чиқарган, улар янглишиб Алфред Нобелни вафот этди деб ўйлашган эди. Буни ўқиган Алфред Нобель эса ўлимидан кейин ҳам ўзини шундай салбий сифат билан эсламасликларини истаб қолади ва ўзи орттирган мол-мулкни илм-фан ривожи учун васият қилишга қарор қилади. У ўша машҳур васиятини 1895 йилнинг 27 ноябрь куни ёзиб қўяди. Мана, бугун ўша васият ёзилганига роппа-роса 125 йил бўлди!
Васиятда Нобель ўзи орттирган капитални қимматли қоғозлар кўринишига ўтказилишини ва унинг қийматларидан махсус фонд ташкил қилиниб, олинган йиллик даромадлари тенг беш қисмга бўлиниши кераклигини тайинлайди. Ушбу беш қисм маблағ ўтган йил мобайнида кимё, физика, физиология ва тиббиёт соҳаларида катта ихтиро ва кашфиётлар қилган олимларга, шунингдек, адабиёт ҳамда тинчлик соҳаларида улкан ишларни амалга оширган атоқли шахсларга топширилиши кераклигини таъкидлайди. У васиятининг якуний қисмида мукофотни олиш учун номзоднинг миллати аҳамият касб этмаслиги кераклигини, яъни номзоднинг миллатидан қатъи назар, унинг хизматлари эътироф этилиши кераклигини алоҳида урғу бериб таъкидлаган эди.
Алфред Нобель ушбу васиятни имзолаганидан кейин узоқ яшамади. 1896 йилнинг 10 декабрида, атиги бир йилдан сал кўп вақт ўтгач инсульт оқибатида вафот этди. Нобелнинг муҳрланган васияти 1897 йилнинг январида ўқиб эшиттирилди ва ўшандан бошлаб, 10 декабрь – Нобелнинг вафот этган санаси Нобель куни деб эълон қилинди. Шу куни Стокгольмда швед қироли иштирокида Нобель мукофоти ўз эгаларига топширилди. Мукофот жамғармаси турли йилларда ўзгариб турса-да, лекин тахминан бир миллион АҚШ доллари атрофидаги суммани ташкил қилади.
Мукофот пул маблағларидан ташқари, лауреатга Алфред Нобель тасвири туширилган олтин медал ва унинг ёрлиғи ҳам тақдим этилади. Албатта, мукофотни топшириш жараёни катта тантанали базм кўринишида, дабдаба билан ўтказилади ва ОАВлар томонидан кенг ёритилади. 2020 йилги Нобель мукофоти эгалари анъанага мувофиқ октябрдаги Нобель ҳафталигида эълон қилинган бўлса-да, мукофот қўмитасининг қарорига мувофиқ, пандемия сабабли бу йилги топшириш маросими бекор қилинди. Маълумотларга кўра, 2020 йилги Нобель лауреатларига ўз мукофотлари 2021 йилдаги маросимда топширилади.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)