Koronavirusga qarshi samaradorligi e’tirof etilgan ikki vaksina. Ular haqida nimalarni bilish kerak?

Sciencealert saytida koronavirusga qarshi samaradorligi isbotlangan ikkita vaksina haqidagi mulohazalar bayon etilgan maqola e’lon qilindi. “Daryo” ushbu maqolani tarjima tariqasida taqdim etadi.

Yana bir vaksina sinovining ijobiy natijalari haqidagi xabarlarni eshitish yoqimli bo‘ldi, yaxshi vaksina bu – pandemiyaga chek qo‘yishning katta imkoniyati hisoblanadi. O‘tgan haftada Pfizer kompaniyasining e’lon qilgan oraliq natijalariga ko‘ra, uning vaksinasi COVID-19 ga qarshi 90 foiz samara berishini ko‘rsatdi. Keyin esa o‘z natijasi bilan Moderna ham yetib keldi: uning oraliq natijasi vaksinaning deyarli 95 foiz samaradorligini ko‘rsatgan va aytilishicha, u kasallikning og‘ir shaklidan ham himoya qila olar ekan.

Ulardan hech biri vaksina xavfsizligi borasidagi biror jiddiy muammolar haqida xabar bermadi va ularni hali o‘n minglab ko‘ngillilarda sinab ham ko‘rmadi. Hozirda COVID-19’ga qarshi juda ko‘plab vaksinalar sinovdan o‘tayotgani sababli yaqin oylar ichida katta ehtimol bilan yana yangi natijalar olinsa kerak. Sarlavhalarda yuqoridagi singari raqamlar diqqatni tortadi, lekin bunday natijalar aslida nimani anglatishini yaxshi tushunib olish uchun masalaga chuqurroq qarash kerak.

Shuni inobatga olgan holda, har qanday vaksinaning natijadorligi haqidagi xabarlarga nisbatan quyidagi olti savolni albatta qo‘yib ko‘rish kerak:

Bu vaksina xavfsiz deganimi?

Agar u minglab ko‘ngillilar ishtirokidagi dastlabki uch bosqich sinovlardan o‘tib bo‘lgan bo‘lsa, demak, katta ehtimol bilan bu savolga “ha” deb javob berish mumkin. Xavfsizlik borasida jiddiy shubhalar paydo bo‘lsa, vaksinalar sinovi bunchalik uzoqqa bormasdi. Avvallari farmatsevtika kompaniyalari salbiy natijalarni yashirishga muvaffaq ham bo‘lardi, hozirda qoidalarga ko‘ra, barcha sinov natijalarini oshkora e’lon qilinishi shart va ularni boshqa tadqiqotchilar ham kuzata olishi zarur.

Shu sababdan hozirda bu yo‘nalishga ishonch avvalgidan ko‘ra ancha ortgan; shunga qaramay, gap faqat oraliq natijalar haqida borayotgan bo‘lsa, baribir ehtiyotkorroq bo‘lgan ma’qul. Ayrim odamlar COVID-19’ga qarshi vaksinalar misli ko‘rinmagan jadallikda ishlab chiqilayotganidan xavotirga tushmoqda. Lekin bu jarayonlarning katta qismi kuchli xavfsizlik profillariga ega bo‘lgan platformali texnologiyalar vositasida yaratilmoqda.

Jarayonda yangi texnologiyalardan ham foydalanilyapti, lekin klinik sinov jarayonlari va uning ustidan nazorat o‘ta jiddiy bo‘lib, ko‘plab nojo‘ya ta’sirlarni sinov amaliyotlarining eng dastlabki bosqichlaridayoq aniqlash imkonini beradi. Vaksinaning uzoq muddatli ehtimoliy nojo‘ya ta’sirlari haqida hozirdan bir narsa deyish qiyin, lekin vaksinalar uchun uzoq muddatli nojo‘ya ta’sirlar kamdan-kam uchraydi hamda va vaksinaning xatari ushbu vaksina qarshi emlanadigan kasallikning xataridan past (bexatarroq) bo‘ladi.

Sarlavhalardagi raqamlar sinovlarning asl ko‘rsatkichlarini ifodalaydimi?

Sinov davomida ko‘plab ko‘rsatkichlar qayd etiladi, lekin ushbu sinovdan ko‘zlangan birlamchi maqsad yoki javob olinishi kerak bo‘lgan asosiy savol mavjud bo‘ladi.

Sinovlar mobaynida bir qator ikkinchi darajali tadqiqot masalalari ham ko‘riladi, ularning natijalari esa tadqiqotning muvaffaqiyati belgisi hisoblanmaydi. Siz yetarlicha ko‘p sonli sinovlarni bajarsangiz, ulardan bir nechtasi tasodifan bo‘lsa ham ko‘zlangan natijani berib qoladi. Sinov tadqiqotlari mobaynidagi bu kabi og‘ishlar p-hacking deb yuritiladi. Siz har qanday sinov tadqiqotlarining asosiy va ikkilamchi maqsadlari haqida klinik tadqiqotlar reyestridan bilib olishingiz mumkin.

Bu kabi ko‘rsatkichlar hozircha faqat oraliq natijalar ekani muhim. Pfizer va Moderna singarilarning natijasi ko‘p narsa va’da qilayotgandek tuyulsa ham, hali bu degani ular yakuniy muvaffaqiyatni kafolatlamaydi.

Sinovlar o‘zi to‘g‘ri olib borilganmi?

Ko‘plab kasalliklarda, muayyan dorining asli va ta’sir qiluvchisi orasidagi tafovutni ilg‘ash qiyin bo‘ladi. Lekin vaksina borasida bu savolning javobi ancha oddiy: vaksinatsiya qilingan odamlarga kasallik yuqdimi yoki yo‘qmi – shu xolos. Masalaning boshqa tafsilotlariga ehtiyotkorroq munosabatda bo‘lgan yaxshi.

Vaksina kimlarda sinab ko‘rildi?

Sinov natijalarini real hayotga ko‘chirish mumkinmi? Bu o‘rinda, populyatsiya (COVID-19  bilan kasallanishi mumkin bo‘lgan barcha odamlar) va ushbu populyatsiya ichidan sinovlarda qatnashish uchun saralab olingan odamlar orasidagi farqni tushunish muhim. Ko‘p hollarda sinovlarda sinchiklab saralab olingan ikkita guruh ishtirok etadi va shu sababli, ularni o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi. Ular jiddiy nazoratga olinadi.

Bir guruhga vaksina yuboriladi. Boshqasiga esa platsebo (masalan, fiziologik eritma inyeksiya qilinadi yoki boshqa kasallik uchun ishlab chiqilgan vaksina) qilinadi va sinov ishtirokchilari o‘zlarini vaksinatsiyalangan deb hisoblay boshlaydi, shundan keyin vaksina va platseboning ularga ta’siri kuzatiladi. Dastlabki bosqich tadqiqotlarda xavfsizlik nuqtayi nazaridan ishtirokchilar yosh va sog‘lom odamlardan saralab olinadi va shu sababli, bu guruhni umumiy aholi miqdori uchun namuna sifatida qabul qilish o‘rinli bo‘lmaydi.

Biroq sinovlarning keyingi bosqichlari mobaynida tadqiqotchilar aholining turli qatlamlaridan olingan vakillar ishtirokida tadqiqotlar olib borishga harakat qiladi. Shu sababli ham yakunlovchi – uchinchi bosqich tadqiqotlar juda muhimdir, chunki bu bosqichda vaksina populyatsiyaning barcha qatlami uchun mo‘ljallangan tarzda sinab ko‘riladi.

Tadqiqotlarning rasmiy natijalari sinovda ishtirok etgan kishilarning ro‘yxatidan iborat jadval ko‘rinishida bo‘ladi va ko‘pincha (yoshi, jinsi va hokazolariga ko‘ra) turli aholi qatlamlari uchun samaradorlik ko‘rsatkichlarini taqdim etadi.

Afsuski, aytilgan o‘sha 95 foiz samaradorlik ko‘rsatkichini aholining barcha qatlamlari uchun birdek taalluqli deb bo‘lmaydi. Bu esa COVID-19 borasida juda muhimdir. Bizga ma’lumki, bu kasallik katta yoshdagilar uchun xatarliroqdir. Shu sababli ham yosh toifasiga ko‘ra samaradorlik ko‘rsatkichlari e’lon qilinmasidan oldin yuqoridagi kabi natijalarning tafsilotlariga chuqur kirishmagan yaxshi.

Vaksinani qo‘llasa bo‘laveradimi?

Xursand bo‘lishdan avval bir necha amaliy savollarga javob olish kerak. Avvalo, vaksinaning narxi qanday bo‘ladi? Uni ulgurji xarid qilish mumkinmi? Uni tashish va saqlash oson bo‘ladimi? Nechta buster kerak bo‘ladi?

Shu singari logistik muammolar (masalan, o‘ta past haroratlarda tashish va saqlash zaruriyati singari) yangi vaksinaning klinikalarga yetib kelishi yo‘liga osongina to‘g‘anoq bo‘lishi mumkin.

Vaksina haqidagi xabarlarga ishonsa bo‘ladimi?

Ishonchli va ishonarsiz axborot manbalarini farqlay olish layoqati borgan sari muhim bo‘lib bormoqda. Masalan, ijtimoiy tarmoqlarda yuzaki gaplar tarqaladi va ular dezinformatsiyaga moyilroq bo‘ladi. Boshqa tarafdan esa ilmiy jurnallardagi maqolalarni va klinik tadqiqotlar reyestri kabi ma’lumotlarni mutaxassis bo‘lmagan odamlarning tushunishi qiyin bo‘ladi.

Bu savolning javobi – ishonchli jurnalistikadir. Tahririyat nazorati ostida chiqadigan va ishonchli ilmiy va tibbiy hisobotlarni berib boradigan manbalarni izlang. Bitta material bilan cheklanib qolmaslik, balki turli maqolalarni o‘qib, taqqoslab ko‘rish sizga mo‘tadil xolis tasavvur hosil qilish uchun yordam beradi. Berilayotgan xabarni jurnalist qayerdan olgani bilan qiziqib ko‘rish ham muhimdir.

Taqrizlanadigan jurnallardan olingan ma’lumotlar bo‘lsa, bu yaxshi belgi bo‘lib, bunday jurnallardan keltirilgan iqtibos va havolalar faktlarning sinchiklab tekshirilganiga dalolat qiladi. Ma’lumotlar keltirilayotgan manba pereprintlardan iborat bo‘lsa (ya’ni hali taqriz qilinmagan maqolalar bo‘lsa) yoki kompaniyalarning press-relizlari singari “kulrang manba” deb ataladigan manbalardan iborat bo‘lsa, undan ehtiyot bo‘lish kerak.

Axborotning asosiy manbayi bu – doktorlik darajasiga ega bo‘lgan shaxslarning yoki lavozimi jimjimador nomga ega bo‘lgan odamlarning intervyusi shaklida bo‘lsa ham ehtiyot bo‘lish kerak. Biror olimning intervyuda aytgan gaplari o‘sha olimning taqrizlanadigan akademik jurnalda chiqargan ilmiy maqolasiga muqobil bo‘la olmaydi.