Pul qalbakilashtirilishiga qarshi kurashdan prezidentlarni qo‘riqlashgacha. AQSh Maxfiy xizmati haqida

Bundan 155 yil muqaddam AQShda dastlabki maqsadi pulni qalbakilashtirishga qarshi kurash olib boradigan, keyinchalik AQSh prezidentlari xavfsizligini ta’minlashni o‘z oldiga maqsad qilgan tashkilot paydo bo‘ldi. “Daryo” AQSh Maxfiy tashkilotining o‘ziga xos tarixi haqida hikoya qiladi.

Tashkilot qanday paydo bo‘lgan edi?

1865-yilning 14-aprel sanasida Vashington shahridagi Ford teatrida AQShning 16-prezidenti Avram Linkolnga nisbatan suiqasd uyushtirildi. Taqdirning hazilimi, aynan shu kunda prezident Linkoln Kongressga mamlakat xavfsizligini ta’minlaydigan maxfiy xizmat tashkil qilish borasida taklif kiritgan edi.

AQShning qudratli davlatga aylanish jarayonida maxfiy xizmat AQSh federal davlat organi sifatida davlat rahbarlarining, mamlakatga tashrif buyurgan yuqori martabali siyosat arboblarining shaxsiy xavfsizligi masalasidan tortib milliy valyuta, qimmatli qog‘ozlar, bank ma’lumotlari qalbakilashtirilishining va boshqa jiddiy huquqbuzarliklarning oldini olishga mas’ul tashkilot sifatida yuzaga keldi. Dastlab AQSh moliya vazirligi tarkibida tuzilgan tashkilotning asosiy vazifasi AQShda o‘ta avjiga chiqqan milliy valyutaning qalbakilashtirilishiga qarshi kurash edi.

1865-yilning 5-iyul sanasida mamlakat moliya vaziri Xyu Makkallox Maxfiy xizmat rahbarligiga AQSh va Meksika urushi veterani Uilyam Vudni qasamyodga keltirib, uni rahbar qilib tayinladi. Vud bunga qadar Vashingtondagi qamoqxona komendanti va moliyaviy jinoyatlarni tergov qilish borasida ancha ko‘zga ko‘ringan huquq posboni edi. Uning AQSh xavfsizlik xizmati tashkilotiga rahbar etib tayinlanishini tasdiqlash prezident Avram Linkolnning aktyor Jon Uilks But tomonidan suiqasd uyushtirilishidan bir necha soat oldin ham muhokama qilindi. Natijada maxfiy xizmat tashkilotining barcha rasmiy tashkillanish ishlari vazifasi Linkolnning vafotidan keyin hokimiyat tepasiga 17-prezident Endryu Jonssonning kelishi bilan yakunlandi.

Yangi prezident va yangi tashkilot

Endryu Jekson dastavval tashkilotga moliyaviy firibgarliklarga qarshi kurashish vakolatini berdi. 1860-yillarning boshlarida AQShda ayniqsa nihoyasiga yetgan janubliklar va shimolliklar o‘rtasidagi urushdan keyingi davrda milliy valyutaning qalbakilashtirilishi bilan bog‘liq jinoyatchilik ko‘lamining kengayib ketishi og‘riqli masalalardan biri sifatida qolardi. Federal hukumat esa valyutaning qalbakilashtirilishi bilan bog‘liq jinoyatning keskin darajada ko‘payib ketishini nazorat qilish borasida bir qator muammolarga duch kelardi. 1863-yilda AQSh moliya vazirligi milliy valyutani zarb qilishning milliy standartlarini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘ldi.

Endryu Jeksonning prezidentligi davrida Maxfiy xizmat asosan moliyaviy jinoyatlar bilan ishlarni o‘rganadigan o‘ziga xos moliya politsiyasi vazifasini bajarishga kirishdi. Lekin bu tashkilot hali hozirgi davrdagi vakolatlari ancha keng tashkilot emasdi.

Tashkilotda bor-yo‘g‘i 10-15 nafar xodim ishlar, ularning aksariyati sobiq harbiylar bo‘lib, ularni “operlar” deb atashardi. Dastlabki davrlarda bu organ xodimlarining hech qanday belgisi yoki hujjati ham mavjud emasdi. Ular to‘g‘ridan to‘g‘ri moliya vazirligi ko‘rsatmalari asosida faoliyat olib borardi. 1873-yilga kelib ular o‘z besh qirrali yulduzchasiga ega bo‘ldi; yulduzchada United States Secret Service – “Qo‘shma Shtatlarning maxfiy xizmati” yozuvi bor edi.

1866–1869-yillar oralig‘ida mazkur tashkilot 200 dan ortiq qalbaki pul zarb qiluvchilarni tergov mahkama jarayoniga tortishga muvaffaq bo‘ldi. Tashkilot o‘ziga bildirilgan ishonchi oqlagandi. Shu sababli 1867-yilda Endryu Jekson tashkilotning faoliyatini kengaytirishga rozilik berdi. Natijada tashkilot endilikda nafaqat pulni qalbakilashtiruvchilar, balki kontrabandachilar, mulklarni noqonuniy o‘zlashtiruvchilar, pochta banderollarini talon-toroj qiluvchilar va hattoki Ku-Kluks-Klan irqchilik tashkilotining a’zolari ortidan ham kuzatuv ishlarini olib borish bilan shug‘ullana boshladi.

Vakolatning kengayishi

1890-yilning o‘rtalariga qadar Maxfiy xizmat AQSh prezidentlarining shaxsiy xavfsizlik masalasi bilan shug‘ullanmas edi. Bu vaziyat hattoki 1891-yilda prezident Jeyms Garfildga nisbatan suiqasd uyushtirilganidan keyin ham o‘zgarmasdan qoldi.

Ammo 1894-yilning bahoriga kelib Maxfiy xizmat rahbari Uilyam Xeyzen o‘zining ikki ishonchli xodimini o‘z tashabbusiga ko‘ra Oq Uyni himoya qilishga yubordi. Xeyzenda bunday vakolat bo‘lmasa-da, uning qo‘liga prezident Grover Klivlendga qarshi suiqasd tayyorlanayotgani haqida ma’lumot kelib tushgan va u tashabbusni o‘z qo‘liga olgandi.

Prezident Uilyam Makkinli davrida Maxfiy xizmatning xodimlari soni yanada ortdi.

1898-yilning 21-aprel sanasida AQSh va Ispaniya o‘rtasida urush kelib chiqdi. Ayni shu davrda Kongress prezident Makkinlining xavfsizligini ta’minlash borasida Maxfiy xizmatga maxsus topshiriq berdi. Shu bilan birgalikda tashkilotga mamlakatdagi ispan ayg‘oqchilarini fosh qilish va harbiy ma’lumotlarni qo‘lga kiritish vazifasi yuklandi. AQSh-Ispaniya urushi sulh bilan yakunlangach, tashkilot har kuni Makkinli nomiga yuborilayotgan anarxistlarning qasd olish istagi bitilgan xatlari sabab prezident xavfsizligini ta’minlashda davom etdi.

1901-yilning 6-sentabr sanasida anarxistlar o‘z maqsadiga yetdi: Uilyam Makkinli Buffaloda Panamerika ko‘rgazmasini tomosha qilish uchun borgan vaqtda anarxistlar unga ikki bora o‘q uzib, og‘ir jarohatladi.

Bu voqeadan so‘ng AQSh Kongressi prezidentlar xavfsizligi jiddiy masala ekanini alohida ta’kidlagan holda, bu masalaga e’tibor berishga kirishdi. AQShning yangi rahbari Maxfiy xizmatdan o‘ziga ikki nafar tan soqchi tayinlashni so‘radi. Kongressga prezident xavfsizligini ta’minlashga maxsus harbiy gvardiya tuzish taklif qilindi, biroq Kongress bu yevropalik monarxlarning xavfsizligiga mas’ul bo‘lgan leyb gvardiyadan hech ham farq qilmasligini aytdi.

Kongressda prezident xavfsizligini ta’minlash borasida uzoq bahs-munozara avj oldi. Faqat 1907-yilga kelib Kongress federal xizmatlarning moliyaviy ta’minoti borasida qonun qabul qildi; u AQSh prezidentlari xavfsizligini ta’minlovchi xodimlarning moliyaviy maqomini ham belgilab berdi. Shunday bo‘lsa-da, prezidentlar xavfsizligi borasida maxfiy xizmat faqat prezident Oq Uyda bo‘lgan davrdagina o‘z vazifasini amalga oshirar, prezidentlar safarga chiqqan vaziyatda esa ularning xavfsizligi masalasi bilan politsiya bo‘linmalari shug‘ullanar edi.

1908-yildan boshlab Maxfiy xizmat yangi saylangan, ammo hali prezidentlik qasamyodini qabul qilmagan prezidentlarning xavfsizligiga mas’ul qilib tayinlana boshladi. Aynan shu yil prezident Teodor Ruzvelt Maxfiy xizmatdan sakkiz nafar tajribali xodim Adliya vazirligi tarkibiga kiritilishini ta’minladi va natijada bo‘lg‘usi Federal qidiruv byurosining poydevoriga asos solindi.

Bunday islohotlar natijasida Maxfiy xizmat tashkilotining qat’iy vazifalari ham aniqlasha boshladi. Qalbaki pulga qarshi kurash, yuqori lavozimdagi shaxslarning xavfsizligini ta’minlash bilan birga tashkilotning vakolatlari ham kengaya boshladi. 1917-yilga kelib Maxfiy xizmatga prezident oilasini, 1951-yildan vitse-prezidentni, 1961-yildan iste’fodagi prezidentlar xavfsizligini himoya qilish vakolatlari qo‘shildi.

1968-yilda Los-Anjelesda prezidentlikka nomzodini qo‘ygan Robert Kennedi otib tashlandi. Bu voqeadan so‘ng Kongress Maxfiy xizmat tashkilotiga prezidentlikka nomzodlarning ham shaxsiy чafvsizligini ta’minlash vakolatini berdi.

1984-yilga kelib xavfsizlik tashkilotiga kredit kartalarining qalbakilashtirilishiga qarshi, 2001-yildan esa kiberjinoyatchilikka qarshi ishlarni tergov qilish vazifasi yuklandi. 2003-yilga kelib tashkilot moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, ichki ishlar vazirligiga bo‘ysundirildi.

Tashkilotning xalqaro tarmoqlari

Ayni paytda Maxfiy xizmatda 5 mingdan ziyod xodim mehnat qiladi. Ulardan 2,1 mingi maxfiy agentlar hisoblanadi. Tashkilotning Vashington va butun AQSh bo‘ylab 125 ta mahalliy organi mavjud. Bundan tashqari, Maxfiy xizmatning Parij, Lion, London, Bonn, Rim, Milan, Monreal, Nikoziya, Bogota, Manila, Bangkok kabi shaharlarda bo‘limlari faoliyat yuritib kelmoqda.

Prezidentning hayotini himoya qiladigan tan soqchilar alohida maxsus guruh sifatida qayd etiladi. Maxfiy xizmat xodimlari prezidentning hayotini qanday himoya qilish usullarini sir saqlaydi va 24 soat mobaynida prezident atrofida bo‘ladi; prezidentni himoya qiluvchi guruh besh kishidan iborat. Prezident Oq Uydan tashqariga chiqqan paytda xavfsizlik tashkiloti xodimlari ko‘paytiriladi; ularning vazifasi prezidentga uyushtirilgan hujumning oldini olish, hujum qilganlarga o‘t ochish va prezidentni xavfsiz joyga ko‘chirish hisoblanadi.

Prezident tan soqchilari Shveysariyaning Zig Zauer P229 to‘pponchalari, “Remington 870” modelli qurol va isroilliklar ishlab chiqargan “UZI”, nemislarning “Xekler Kox” firmasiga tegishli MP-5 to‘pponcha avtomatlari bilan qurollanadi. AQSh maxfiy xizmati tashkilotida ishlash uchun AQShning fuqarosi bo‘lishi, yoshi esa 21-37 yoshda bo‘lishi kabi tartib belgilangan.

Hozirda AQSh maxfiy xizmati tashkilotiga Jeyms Myurrey rahbarlik qilib kelmoqda.

Jahongir Ergashev tayyorladi.