Tramp COVID-19’ga chalinib qoldi, Bayden xavf guruhida. Agar hammasi eng yomon ssenariy bo‘yicha ketsa, saylovlar bekor qilinishi mumkinmi?

Tramp koronavirusga chalinib qoldi, Bayden xavf guruhida. Agar hammasi eng yomon ssenariy bo‘yicha ketsa, saylovlar bekor qilinishi mumkinmi? — shu mavzu bo‘yicha Meduza kartochkalar tayyorladi.

O‘zi nima bo‘ldi?

Donald Trampga o‘zida koronavirus aniqlanganidan keyin yotqizilgan kasalxonadan javob berilganini ma’lum qildi. Davolanishni endi Oq uyda davom ettiradi. Bu kasallik yengil kechayotgani haqidagi rasmiy ma’lumotni tasdiqlaydi, ammo Amerika mediamakonida vaziyat murakkablashishi mumkinligi haqida mish-mishlar yuribdi. Aslida nima bo‘lgan taqdirda ham, Trampning saylovdan bir oy avval kasal bo‘lib qolgani saylov kampaniyasining borishiga ta’sir qilishi muqarrar. Masalan, Trampning karantinga olinishi tufayli, prezident telemunozaralarning ikkinchi raundi xavf ostida qoldi. 29-sentabr kuni bo‘lib o‘tgan birinchi telemunozaralarda Tramp o‘z raqibi Jo Bayden bilan shaxsan uchrashgandi; u allaqachon ikki marta koronavirusga test topshirgan, ikki marta ham javob salbiy chiqqan. Shunga qaramay, saylovlardan keyin ko‘p o‘tmay, 78 yoshni qarshi oladigan Bayden xavf guruhida qolmoqda.

Tibbiy prognozlar qilish kerak emas, albatta, ammo Trampning o‘zi uchun ham kasallik oldindan aytib bo‘lmaydigan va uzoq vaqt davom etadigan oqibatlarga ega bo‘lishi mumkin. Matbuotning Oq uydan kelayotgan axborotning to‘g‘riligiga ishonch bildirmayotgani haqida aytmasa ham bo‘ladi. Shunday ekan, voqealar eng kutilmagan ssenariy bo‘yicha rivojlanishi mumkin.

Trampning kasalligi saylovoldi poygasining borishiga qanday ta’sir qiladi?

Hammasi kasallikning og‘irlik darajasiga bog‘liq. Hattoki agar AQSh prezidentida kasallik haqiqatan ham, o‘zi aytayotgandek, yengil kechayotgan bo‘lsa, unga to‘la-to‘kis karantin kerak. Uning har qanday shaxsiy uchrashuvi, ustiga-ustak, omma oldiga chiqishi shu zahoti Trampning o‘z hamkasblarini nazar-pisand qilmasligi haqidagi ayblovlar to‘lqinini paydo qiladi. Ikkinchi tomondan, vaziyat eng silliq kechgan taqdirda — agar Tramp haqiqatan ham tez tuzalsa — siyosiy texnologlar qanday qilib “prezident koronavirusni shaxsan o‘zi yenggani” hikoyasini mohirona “sotish” imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Tramp kasal bo‘lgunicha, pandemiya boshidayoq shu narsa aniq-ravshan ediki, internet va ijtimoiy tarmoqlar orqali saylovoldi tashviqotining roli oshib ketadi. Qandaydir darajada karantin Baydenning foydasiga ishladi. U eng yorqin notiq emas, u keksayib qolgan, shunday ekan normal poyga uning uchun og‘ir sinovga aylanishi mumkin edi. Endi Demokratik partiyadan nomzod muttasil saylovoldi mitinglari bilan mamlakatni kezib yurishi kerak emasligini belgilovchi sabab endi siyosiy jihatdan ancha asosliga aylandi.

Aksincha, Trampda onlayn-kampaniya bilan bog‘liq kutilmagan muammo paydo bo‘ldi: uning bosh maslahatchilaridan biri — Bred Parskeyl psixiatrik klinikaga tushib qoldi. 2016-yilda u tomonidan ishlab chiqilgan raqamli saylovoldi strategiyasi Trampning g‘olib chiqishida hal qiluvchi rolni o‘ynagan bo‘lsa, ajab emas. 2020-yil mavsumida u saylovoldi shtabida allaqachon bosh maslahatchilikni egallagan edi. Parskeylning tayinlanishi kampaniyaning internet tarkibi birlamchi bo‘lishini bildirishi aniq edi. Amerika OAVlari xabar qilishicha, yaqinda unda asab buzilishi yuz bergan, keyin uni o‘z joniga qasd qilishga urinishdan qutqarib qolishgan va majburiy davolanishga yuborishgan, shunday ekan, saylovoldi shtabiga qaytib kelishi amri mahol. Bu orada Trampda koronavirus tasdiqlanganida, internetdagi kampaniya shunchaki juda muhim emas, balki hal qiluvchi bo‘lishi yaqqollashdi.

Telemunozaralar nima bo‘ladi?

Aynan hozir kamida yaqin orada munozaralar raundini o‘tkazish istiqboli katta gumon ostida, ammo Trampning jamoasi prezident tuzalayotganini va uni keying qoldirishga sabablar yo‘qligini ta’kidlamoqda. Biroq bu amalga oshgan taqdirda ham, poygaga hal qiluvchi ta’sirni o‘tkazishi dargumon. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, prezidentlik munozaralari saylovchilarning kimni afzal deb bilishiga kamdan-kam kuchli ta’sir qilishi mumkin. Saylovchilarni saylovlarda u yoki bu nomzodga ovoz berishga undovchi asosiy omil — bu baribir ularning yillar davomida to‘plangan obro‘yi. Tramp anchadan buyon endi “qora ot” (g‘alabaga da’vogarligi avval muhokama qilinmagan, kutilmaganda kuchli nomzod yoki g‘oliblikka da’vogar) emas. Baydendan, ayniqsa, “portlashlar” kutishmayapti. Muhimi shunchaki, saylovchilarga o‘zini unuttirmaslikdir.

Ko‘pchilik kuzatuvchilar Baydendan munozaralarda Trampga nisbatan yomonroq natija kutgan edi, ammo u birinchi munozaralarda u o‘zini anchayin munosib tutdi, hech bo‘lmaganda o‘z raqibining fonida shunday ko‘rindi. Ammo bu Trampning ommabopligiga keskin ta’sir o‘tkazishi amri mahol, chunki “yadroviy elektorat” (uning tarafdorlari doirasi) uni har qanday vaziyatda qo‘llab-quvvatlaydiganga o‘xshaydi. Saylovoldi kampaniyasi mobaynida unga qarshi yetarlicha yangi kompromatlar paydo bo‘ldi, bu hali uning koronavirusga qarshi kurashish bo‘yicha shak-shubhaga o‘rin qoldiradigan strategiyasini hisobga olmaganda. Bu reytingga ta’sir o‘tkazgan bo‘lsa ham, uni biror marta tushirib yubormadi.

Nima bo‘lganda ham, alohida e’tibor shu haftaga belgilangan vitse-prezidentlik munozaralariga qaratiladi. Bu yerda esa diqqat markazida — Kamala Xarris bo‘lib, u ushbu lavozimga demokratlardan da’vogarlik qilmoqda. Uning nomzodi ilgari surila boshlagandan buyon Amerika mediamakonida ba’zi-ba’zida shunday tezis takrorlanib turibdi: Demokratik partiya g‘olib chiqqan taqdirda uning Oq uydagi roli vitse-prezidentning an’anaviy vakolatlaridan ko‘ra ancha baland bo‘ladi. Hozirgi vaziyat esa buni tasdiqlayotgandek go‘yo.

Agar hammasi juda yomon ssenariy bo‘yicha ketsa, respublikachilardan nomzod kim bo‘ladi? Vitse-prezident Mayk Pensmi?

Fakt emas. Mayk Pens — amaldagi vitse-prezident va agar Trampga nimadir bo‘lgudek bo‘lsa, prezident vazifalarini bajaradi. Ammo bu uni prezidentlikka nomzod sifatida Trampning o‘rnini avtomatik ravishda bosuvchi qilmaydi. Ilgari surish jarayonida eng muhim rolni mamlakatning ikkita eng yirik partiyasi — Respublikachilar va Demokratlar partiyasi o‘ynaydi. Ularning har birida favqulodda vaziyatda o‘z nomzodini o‘zgartirish jarayoni ko‘zda tutilgan. Partiya reglamentlari — qonun emas, ammo partiyaning Amerika siyosatidagi roli shunchalik kattaki, bu masalada ularning jarayonlarining qonuniyligi odatda shubha ostiga olinmaydi.

Demak, Respublikachilar partiyasi shunchaki Trampning o‘rniga boshqa odamni nomzod qilib ko‘rsatadimi?

Hammasi bunday oddiy emas. Katta muammo shundaki, saylovlargacha bir oydan kam vaqt qoldi, nomzodni ilgari surish esa vaqt talab qiladi. Respublikachilarda buni teng hissada 168 ta shtatga vakillik qiluvchi shuncha shuncha kishidan iborat Milliy qo‘mita amalga oshirishi kerak. Albatta, bu vaziyatda Pensning imkoniyatlari sal ustunroq (kamida chunki respublikachilar to‘la-to‘kis praymeriz o‘tkazmadi, uning nomzodi esa partiya syezdida tasdiqlandi, bu yerda yana qanday mezonlarga tayanish mumkinligi tushunarsiz). Yana bir variant — Trampni ilgari surgan o‘sha partiya syezdini yana yig‘ish, ammo bu 2,5 ming kishi degani, ularning kelishib olishi yanada qiyinroq bo‘ladi.

Ammo agar respublikachilar yangi nomzod haqida kelishib olishga muvaffaq bo‘lganda  ham, uning familiyasini byulletenga kirita olishlari aniq emas. Gap shundaki, Amerika saylov tizimi shunday tuzilganki, byulleten shaklini har bitta shtat tasdiqlaydi va so‘nggi o‘zgartirishlar muddati allaqachon o‘tib bo‘lgan. Boshqa so‘z bilan aytganda, nomzodni almashtirishga bo‘lgan o‘z huquqini isbotlash uchun, respublikachilar sudga borishiga to‘g‘ri keladi. Bunga esa vaqt yetmay qolishi mumkin.

Yana bir muammo — ovoz berish avjiga chiqib bo‘lgan. Ushbu maqola tayyorlanayotgan paytgacha  pochta orqali ikki million kishi ovoz berishga ulgurgan edi. Nomzod almashtirilgan taqdirda ularning ovozlari nima qilinishi umuman tushunarsiz.

Ammo vafot etgan odamni prezident qilib saylash mumkin emas-ku?

Bu yerda Amerika saylov tizimi yordam berishi mumkin. Rasman AQSh fuqarolari prezidentni emas, yakuniy qarorni qabul qiladigan saylovchilar (saylashga vakil qilingan kishilar) kollegiyasini saylaydi. Deyarli butun Amerika tarixi davomida saylashga vakil qilingan kishilar shunchaki fuqarolar xohishini bajaruvchi bo‘lib kelgan (bu ko‘pchilik odamlar bitta nomzodga, kollegiyaning ko‘pchiligi esa shaklining o‘ziga xosligi tufayli — boshqa nomzodga ovoz bergan holatlarda bahsli holatlarni ham keltirib chiqaradi; 2016-yildagi saylovlarda shunday bo‘lgan edi), biroq aynan hozir ularning fikri haqiqatan ham hal qiluvchi bo‘lishi mumkin. Gap shundaki, barcha shtatlar ham saylashga vakil qilingan kishilarga saylovchilar fikriga mos ravishda ovoz berish majburiyatini yuklamaydi, hattoki bunday majburiyat mavjud bo‘lgan shtatlarda ham, uni buzganlik uchun sanksiya unchalik katta emas. Demak, agar partiya o‘rinbosar nomzodni aniqlasa, saylashga vakil qilingan kishilar shunchaki unga ovoz berishi mumkin. Yoki boshqa biror da’vogarni qo‘llab-quvvatlashi mumkin — buning ehtimoli kamroq. Axir prezidentlikka nafaqat Demokratlar va Respublikachilar partiyasi vakillari, balki, Libertarian partiyasidan Jo Jorgensen, yoki Kanye Uest ham da’vogarlik qilishi mumkin.

Agar nomzodlardan hech biri saylashga vakil kishilarning ko‘pchilik ovozlarini to‘play olmasa, unda prezidentni vakillar palatasi saylaydi. Bu holda har bitta shtatning bittadan ovozi bo‘ladi.

Har qanaqasiga, voqealarning ekstremal rivojida yutqazgan partiya yutgan partiyaning xatti-harakatlari ustidan sud tartibida shikoyat qilishga urinishi mumkin. Ish Oliy sudgacha borishi ehtimoli katta, u esa Rut Ginzburgning o‘limidan keyin noto‘liq tarkibda majlis qilib, potensial masalalarni voqeaning legitimligiga qo‘shib bormoqda.

Bunday qiyinchiliklarga chap berish uchun saylovlarni shunchaki boshqa vaqtga ko‘chirsa bo‘lmaydimi?

Bo‘ladi, lekin Tramp yoki Pensning (agar uning o‘rnini egallasa) vakolatlari muddatini bu uzaytirmaydi. Yozda ham ovoz berishni koronavirus tufayli keyinga qoldirishni Trampning o‘zi taklif qilgan edi. Bu yerda saylov jarayonining o‘zi qanday tuzilganini yana bir marta eslash muhim. Dastlab saylovchilar kollegiyasini saylash bo‘lib o‘tadi (biz prezident saylovlari deb ataydigan narsa shu, 1845-yildan buyon u noyabrning birinchi dushanbasidan keyingi seshanba kuni bo‘lib o‘tadi), so‘ng kollegiya to‘planadi va rasman prezidentni saylaydi (bu vaqtgacha odatda uning ismi allaqachon ma’lum bo‘ladi; bu yil bu 14-dekabrga to‘g‘ri keladi — qonunga ko‘ra, “dekabrning ikkinchi chorshanbasidan keyingi birinchi dushanba”).

Konstitutsiyaga muvofiq, ikkala ovoz berish muddatlarini ham kongress belgilaydi, u yerda esa vakillar palatasida ko‘pchilikni demokratlar tashkil qiladi, shuning uchun ular, Jo Baydenga nimadir bo‘lgan taqdirdagina saylovlarni keyinga qoldirishga rozi bo‘lsa kerak (amerikalik yuristlar tomonidan muhokama qilingan yana bir variant — shtatlarning o‘zlari saylashga vakil kishilarni saylashni kechiktirib turishi mumkin, ammo Amerika qonunchiligining bu yerida joy bo‘sh qolgan).

Nima bo‘lganda ham bu amaldagi ma’muriyat muddatini uzaytira olmaydi. 1933-yilda AQSh Konstitutsiyasiga yigirmanchi tuzatish kiritilgan bo‘lib, unga ko‘ra, “prezident va vitse-prezident vakolatlari muddati ko‘rsatilgan vakolatlar tugashi kerak bo‘lgan yil yanvarining 20-kuni yarmida tugaydi”.

Agar saylovlar qoldirilsa, kim prezident bo‘ladi?

U holda 1947-yilda qabul qilingan “Prezidentlikning meros bo‘lib o‘tishi to‘g‘risidagi dalolatnoma” amal qilishni boshlaydi. Unga ko‘ra, “merosxo‘rlik ketma-ketligi”da vitse-prezidentdan keyin vakillar palatasi spikeri turadi, hozirda u demokrat (va Trampga qarshi impichmentning bosh tashkilotchilaridan biri) Nensi Pelosidir. Navbatda undan keyin — senatning vaqtinchalik prezidenti respublikachi Chak Grassli. Ulardan keyin esa davlat kotibidan boshlanib, uzoq davom etadigan ma’muriyat mansabdorlari turadi.

Ushbu “Dalolatnoma”ning qo‘llanilishi ham Oliy suddagi eshituvlar bilan yakunlanishi mumkin. Gap shundaki, uning konstitutsiyaga muvofiqligi yuzasidan shubhalar aytilgan, chunki u kongressmenlarga (ikkala palata raislariga) prezident lavozimini egallash huquqini beradi, Konstitutsiya esa bu ularga tegishli bo‘lmagan “mansabdor shaxs” bo‘lishini talab qiladi.

Saylovlar yaxshi o‘tsa-yu, undan keyin g‘olibga nimadir bo‘lsa-chi?

U holda ko‘p narsa qayg‘uli voqealar aynan qachon sodir bo‘lishiga bog‘liq.

Saylovchilar kollegiyasida ovoz berishgacha

U holda yana qaror saylashga vakil kishilar tomonidan qabul qilinadi. 1872-yildagi prezident saylovlarida aynan shunday bo‘lgan edi, o‘shanda nomzod Xoras Grili umumiy ovoz berishdan keyin, biroq saylovchilar kollegiyasi ovoz berishidan oldin vafot etgan edi. Lekin umumiy ovoz berishda shundoq ham Uillis Grant katta farq bilan g‘olib chiqqani uchun, Grilining vafoti saylovning natijasiga hech qanday ta’sir qila olmas edi. Grili uchun ovoz berishi kerak bo‘lgan saylovchilar (vakillar)ning ko‘pchiligi ularni qolgan muxolifatchi da’vogarlar o‘rtasida bo‘lishib oldi. Ammo uch kishi baribir Griliga ovoz berdi, va kongress (u kollegiyadagi ovoz berishni tasdiqlab beradi) uzlarni qabul qilishdan bosh tortdi. Bu muhim pretsedent bo‘lib, saylovchi vakillar uchun marhum da’vogarga ovoz berish (masalan, uning vitse-prezidenti avtomatik tarzda prezident bo‘lishiga umid qilgan holda) katta risk bo‘lishi mumkinligini bildiradi. Hammasi yana partiya saylovchi vakillar bir ovozdan qo‘llab-quvvatlashi mumkin bo‘lgan o‘rinbosar nomzodni qanchalik tez ayta olishiga bog‘liq bo‘ladi. Aks holda, agar da’vogarlardan hech biri kollegiyada ko‘pchilik ovozni ololmasa, qarorni vakillar palatasi qabul qiladi.

Kollegiyadagi ovoz berishdan keyin

Bu yerda hammasi oddiyroq: ovoz berishdan keyin prezident va vitse-prezident saylangan hisoblanadi. Agar prezidentga nimadir bo‘lsa, uning o‘rnini vitse-prezident egallaydi, unga nimadir bo‘lsa — “Prezidentlikning meros bo‘lib o‘tishi to‘g‘risidagi dalolatnoma” amal qilishni boshlaydi.

Butunlay chalkashtirib tashladingiz! Oddiy qilib ayting: AQShning keyingi prezidenti kim bo‘ladi?

Aniq javobni sizga hozir hech kim ayta olmaydi. Ammo bu yoki Bayden (so‘rovlarda ancha ishonchli yetakchilik qilyapti, ammo demokratik elektoratning bir qismini, masalan, kelib chiqishi Lotin Amerikasidan bo‘lganlarni mobilizatsiya qilishda avvalgidek muammolarga uchramoqda), yoki Tramp bo‘lishi deyarli aniq. Agar ulardan birortasi poygadan chiqsa, ularning o‘rnini vitse-prezidentlikka nomzod bo‘lib turganlar: Kamala Xarris va Mayk Pens egallaydi.