“Daryo” jahon matbuoti sharhi ruknining navbatdagi muhokamalarga boy sonini diqqatingizga havola etadi.
Siyosiy g‘alabaga erishgan Putin
O‘tgan haftada Rossiyada Putinga o‘z hokimiyatini 2036-yilgacha saqlab qolish va oldingi saylovlar natijalarini bekor qilishga qaratilgan umumxalq referendum bo‘lib o‘tdi. G‘arblik ekspertlar nazarida saylovlar soxta o‘tkazilgan bo‘lsa-da, Putinning konstitutsiyani o‘zgartirish borasidagi g‘oyasini 77 foizdan ko‘proq rossiyaliklar qo‘llab-quvvatladi.
O‘tgan hafta Putin uchun muvaffaqiyatli hafta bo‘ldi va shu bilan birgalikda rus harbiy razvedkasi Tolibonlarga amerikalik harbiylarni o‘ldirilishi uchun haq to‘lashi borasidagi xabarlar AQSh matbuotini “portlatib” yubordi deb yozadi, The Bloomberg nashri.
COVID-19 pandemiyasi AQSh uchun Xitoy bilan yanada shafqatsiz raqobatga kirishga undayotgan bir vaziyatda Rossiya tarafidan bo‘layotgan tahdidlar AQSh oldida qo‘shimcha xavotirlarga sabab bo‘ldi. AQShning Rossiya borasidagi xavotirlari nimalardan iborat? Rossiya garchi Xitoy kabi iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lmasa-da, ammo AQSh o‘rnatgan dunyodagi geosiyosiy tartibni qo‘porishga harakat qilmoqda va o‘zining cheklangan iqtisodiy zaxiralarini tajovuzkor geosiyosat uchun sarf qilmoqda.
Rossiya eng avvalo o‘zining siyosiy ambitsiyalari bilan post sovet o‘lkalarida hamda Sharqiy Yevropada harakat qilishga jazm qilgan. Putin uchun Sovet Ittifoqining parchalinishi go‘yoki tarixiy xatolikdek. Shundan bo‘lsa kerak, o‘tgan haftada bergan intervyusida Sovet Ittifoqining sobiq sovet o‘lkalariga “sovg‘alari” haqida gap ham qistirib ketdi. Putin nazarida, mudofaa qudrati yordamida post sovet respublikalarining rasmiy Kremlga xayrixohligiga erishish orqali o‘z qudratini ko‘rsatib qo‘yishdir. Bu esa demokratiya mafkurasining Rossiyaga xavf tug‘dirishini oldini olgan bo‘ladi.
Putin so‘nggi 10 yil mobaynida aynan shunday siyosatni qo‘llab kelmoqda. Buning misolini Rossiyaning Gruziyaga, Ukrainaga hujumlari va Markaziy Osiyoga o‘tkazayotgan bosimlarida ko‘rinadi. Bundan tashqari, Rossiya NATOga qarshi turish maqsadida o‘zining harbiy qudratini takomillashtirishga ham zo‘r bermoqda. Bu esa AQSh uchun jiddiy xavflarni yuzaga keltiryapti. AQSh hukumati sovuq urush davri tugaganidan beri yaxlit, osuda Yevropani ko‘rish uchun harakat qildi, Rossiya esa Yevropa Ittifoqining sharqiy chegaralariga xavf solmoqda.
Putin geosiyosiy ta’sirga erishish uchun harakat qilar ekan, avvalo, NATO va Yevropa Ittifoqini siyosiy institutlarini zaiflashtirishni istamoqda. Kuchli ahil G‘arb esa Putinning siyosiy maqsadlariga to‘siq bo‘ladi. Demokratik qadriyatlarni ilgari surayotgan G‘arb esa Putinning avtoritar hokimiyatini bir kunmas bir kun qo‘ldan ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Bunga qarshilik ko‘rsatish uchun Putin Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlarning noliberal siyosiy partiyalaridan ham foydalanishga, ularning xayrixohligiga erishgan holda, Moskvani ularning Makkasiga aylantirmoqchi. Donald Tramp esa Yevropadagi hamkorlari bilan aloqlarni uzib yubormoqda, Yevropa xavfsizligini ta’minlashdagi mas’uliyatidan voz kechmoqda va Putinning amalga oshirmoqchi bo‘lgan maqsadlariga yordam bermoqda.
Putin, shuningdek, raqibining hududida siyosiy tartibsizlikni kuchaytirish bilan ham ustamonlik bilan foydalanmoqda. Asosiysi liberallarning mafkurasi xalq ko‘z o‘ngida obro‘sizlansa-da, o‘rtada nizo chiqsa, shunisi rasmiy Kreml uchun eng foydalisi.
Yevropadagi o‘ng siyosiy guruhlarni moliyalashtirish, Amerika jamiyatining qutblashuvidan manfaat ko‘rish, dezinformatsiya tarqatayotgan “trollar fabrikasini” qo‘llab-quvvatlash janob Putinga dushmanlarining ichki nizolarga tortilishiga yordam beradi va bu ularning xalqaro siyosatda Rossiyaning yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lishdek imkoniyatdan mahrum qiladi.
Agarda Rossiya o‘z maqsadiga erishadigan bo‘lsa, o‘zining yaqin qo‘shnilari ustidan geosiyosiy va hattoki to‘gridan to‘g‘ri boshqaruvga ega bo‘lishga, g‘arbning demokratik davlatlariga nifoq sepishga va shu tariqa dunyo tartibini izdan chiqarishga qodir bo‘lib oladi.
Xitoy va Eronning maxfiy kelishuvi
Livanda nashr qilinadigan Raseef 22 nashri shu kunlarda rasmiy Tehron va rasmiy Pekin o‘rtasida imzolangan eronliklar manfaatlariga zid keladigan maxfiy bitim shartlarini e’lon qildi va bu bitim eronliklar orasida katta siyosiy rezonansni keltirib chiqardi. Hozircha mazkur bitimningning batafsil tafsilotlari e’lon qilingani yo‘q bo‘lsa-da, ammo bu bitimdan nimalar ko‘zlangani haqida taxminlar mavjud.
2020-yilning iyun oyida Eron hukumati Xitoy bilan keng tomonlama strategik bitim imzoladi. Bu bitim Eron hukumatining xitoyliklarga iqtisodiyotning turli sohalarida sarmoyaviy imtiyozlar berilishini nazarda tutadi.
Eron hukumati AQShning Eronga nisbatan joriy etgan embargo siyosati natijasi sifatida izohlanmoqda. O‘z navbatida, Eron hukumati BMTning xavfsizlik kengashi uchrashuvida Xitoy tarafidan Eronga nisbatan qo‘llanilgan qurol-aslaha embargosi muddatlarini uzaytirishga veto qo‘yish taklifini bildirishni iltimos qilgan.
Sobiq president Ahmadinajot Tehron va Pekin o‘rtasidagi mazkur bitimning maxfiy bandlari borligini va bu eronliklarning milliy manfaatlariga zidligi borasida fikr bildirishi Eronda katta siyosiy rezonansga sabab bo‘lgan. Eronliklar hattoki Xitoyni mustamlaka mamlakat deb atashgacha borgan.
Katta ehtimol bilan aytish mumkinki, sobiq prezidentning mazkur bayonoti 2021-yilga belgilangan Erondagi prezidentlik saylovlari oldidan siyosiy nufuzga ega bo‘lishga urinish ham bo‘lishi mumkin. Sababi, Ahmadinajot o‘z chiqishida eronliklar manfaatlarini sotayotgan biror-bir eronlik rasmiylarning ism-shariflarini ochiqlamaganidir.
Tarixga nazar solinsa, Ahmadinajot Eron hukumatining “kattalarini” tanqid qilgan birinchi siyosatchi ham emas. Bundan bir yil oldin eronlik siyosatchi Hasan Navro‘ziy mamlakat prezidenti Hasan Ruhoniyga yo‘llagan maktubida Eron hukumatini Xitoyga Kish orolini 25 yil muddatga tekinga ijaraga berganligini tanqid qilib yozgandi. Qayd etish joiz, Eron hukumati mazkur faktni inkor etgandi.
2019-yilning sentabr oyida Petroleum Economist nashri Eron hukumatidagi ishonchli manbalarga asoslangan holda Eron neft vazirligi rasmiylari kelishuvning ko‘p bitimlari ochiqlanmasligi haqida bayonоt berganligini va shunga qaramay, jurnalistlar Xitoyning neft-gaz, neft-kimyo hamda transport tizimiga 25 yil muddatga 280-400 milliard dollar miqdorida sarmoya kiritajagi haqida ma’lumot bergandi.
Petroleum Economist nashri xabariga ko‘ra, 2016-yilda imzolangan shartnoma bandlariga 2019-yilda maxfiy punktlar kiritilgan va bu maxfiy punktlar Xitoyga katta imtiyozlarni qo‘lga kiritishga imkon bergan. Shuningdek, mazkur bitimda Xitoy Eron nefti uchun dollarda emas, Xitoy yuanida haq to‘lashi bandlari ham mavjudligi ta’kidlanagan.
Biroq Eron tashqi ishlar vaziri Abbos Musavi Eron Xitoy munosabatlarini ko‘rolmaydigan kuchlar mavjud, ammo shunga qaramasdan Eron-Xitoy hamkorligi mustahkamlanishi tabiiy jarayondir. Ammo shu o‘rinda, Abbos Musavi Xitoy bilan hali shartnoma imzolanmaganini ham ta’kidlab o‘tdi.
Xalqaro siyosat va iqtisod Eronga kuchli bosim o‘tkazmoqda. Eron hukumati esa o‘z xalqiga nisbatan xalqqa bosim o‘tkazmoqda. Eronda hech bir tartib mamlakatning oliy rahnamosi Oyatullo Xumonaiyning roziligisiz o‘tmasligini bilgan eronliklar xitoyliklar bilan imozolangan bitimlar oily rahbarning ko‘rsatmalari ostida amalga oshirilayotganini yaxshi tushunishadi.
Eron hukumati Xitoy bilan o‘tmishdagi oldi-sotdilar ijobiy yakunlanmagan bo‘lsa-da, AQShning Eronga nisbatan qabul qilgan siyosati natijasida eng yomon tanlovga rozi bo‘lishga mahkum. Xitoy sarmoyasi Erondagi iqtisodiy vaziyatni biroz bo‘lsa-da yaxshilashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, Erondagi mahalliy siyosiy kuchlar Eron-Xitoy bitimlarini tanqid qilish orqali oily rahnamoning fikrlarini o‘z tomoniga og‘dirish bilan hokimiyat tepasiga kelmoqchi, degan fikrda.
AQSh va Yevropa Ittifoqi munosabatlari kelajagi qanday bo‘ladi?
Ko‘plab yevropalik siyosatchi gurular AQShning Yevropa Ittifoqiga munosabati 2017 yildan beri salbiy tarafga yuz bergani o‘zgarishsiz qolayotgani haqidagi fikrda. Agarda Jo Bayden noyabr oyidagi saylovlarda g‘alaba qozonadigan bo‘lsa, yevropalik siyosatchilar bundan hursand bo‘lardi, deb yozadi The Project Syndicate nashri.
Yevropa Ittifoqi tashqi ishlar vazirlari uchrashuvi chog‘ida Germaniya Tashqi ishlar vaziri Xeyko Maas “noyabr oyidagi saylovlarda AQSh tepasiga kim kelishidan qat’i nazar Yevropa yon atrofidagi muammolarni AQShsiz hal qilish haqida” o‘ylashlari kerakligi haqida gapirdi.
Ayrim skeptik siyosiy tahlilchilar nazarida bo‘lg‘usi saylovlarda demokratlar respublikachilarni mag‘lub qilsa-da, AQSh Yevropa Ittifoqi munosabatlarida sezilarli o‘zgarish bo‘lmasligini aytmoqda. Ular nazarida demokrat prezident savdo munosabatlarida proteksionizmni davom ettiradi, Amerika xalqining izolyasionist siyosatini ma’qullaydi va Yevropani himoya qilish uchun o‘z cho‘ntaklarini havoga sovurmaydi. Yevropalik siyosatchilar dastlab mazkur fikrlarni prezidentlikka nomzod Elizabet Uorren va Berni Sandersga “yopishtirib” kelgan bo‘lsa, endilikda ular Jo Baydenga ham mazkur tamg‘ani bosishmoqda.
Biroq Bayden AQSh Yevropa Ittifoqi munosabatlariga hech qanday jiddiy o‘zgarish olib kelmaydi degan firkrga ishonchli asos yo‘q. Bayden doim o‘zini haqiqiy transatlantik siyosat tarafdori sifatida namoyon qilib keldi va Yevropa Ittifoqidagi bir qator siyosiy yetakchilar, jumladan, Angela Merkel bilan yaqin do‘stlik aloqalarida bo‘ldi. 2009-yildan 2017-yilgacha Bayden AQShning Obama ma’muriyatidagi vitse-prezidenti sifatida Yevropa Ittifoqi bilan yaqin do‘stlik aloqalarida bo‘ldi.
Shu o‘rinda yevropalik siyosatchilar transatlantik munosabatlarning Trampgacha bo‘lgan davri qaytishiga shubha bilan qaraydi. Baydenning prezident bo‘lishi AQSh tashqi siyosati uchun nimani anglatishini go‘yoki yetarli darajada baholamayotgandek. Demokratik partiya hamon eski qadriyatlarga hurmat ruhida qaraydi va prezident Bayden ma’muriyati to‘rt yillik Tramp davri tashqi siyosatini qaytadan “yuklashni” boshlaydi va AQShning dunyo siyosiy sanhasidagi mas’uliyatli yetakchi ekanligini qayta tiklay boshlaydi.
Tramp eski ittifoqchilari yevropaliklar bilan savdo, iqlim o‘zgarishi, inson huquqlari borasida nizolashib olishga urgurgan bo‘lsa, Bayden Amerikani diplomatik muzokaralar stoliga qaytaradi.
Tramp tufayli yevropaliklarning AQSh haqidagi tasavvurlari yomonlashdi. AQSh ma’muriyatining Covid-19 pandemiyasiga qarshi kurashi esa samarasiz, mantiqsiz deya ayblandi. Koronavirusga qarshi JSST bilan yelkama yelka turib kurashish o‘rniga, Tramp Jahon Sog‘liqni Saqlash tashkilotini moliyalashtirmasligini bayon qildi, Yevropa bilan hech qanday ogohlantirishlarsiz avia qatnovlarni to‘xtatib qo‘ydi. Bayden esa hokimiyat teasiga kelsa Tramp qo‘ldan boy bergan imkoniyatlarni qayta qo‘lga kiritishga urinishi aniqroq.
Bayden hukumati shuningdek Nokia va Erickson telekomlari bilan 5G borasidagi ishlarini davom ettiradi va AQSh Yevropaga Rossiya gaziga qaramlikdan xalos bo‘lishiga yordam beradi. Ukrainadagi vaziyatni nazoratga oladi, Bolqonda asosiy o‘yinchi bo‘lib olgan Rossiya, Xitoy va Turkiyaning siyosatiga Yevropa Ittifoqi AQSh bilan birgalikda javob qaytara oladigan bo‘ladi.
Mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun esa shu yilgi saylovlarda Tramp emas, Jo Baydenning g‘alaba qilishi muhim.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)