VLT (Very Large Telescope) yordamida astronomlar Aravakash yulduz turkumida joylashgan AB yulduzi yaqinidagi protoplanetar diskning eng tiniq suratlarini olishga muvaffaq bo‘ldi. Suratlarni sinchiklab tekshirish orqali olimlar ushbu yulduz yaqinida shakllana boshlagan va protoplanetar disk moddasining akkretsiyasi evaziga jadal yiriklashib borayotgan massiv protoplanetani aniqladi. Tadqiqot natijalari Astronomy & Astrophysics jurnalida e’lon qilingan bo‘lib, uning qisqacha talqini Yevropa janubiy rasadxonasining saytida ham keltirib o‘tilgan. “Daryo” maqolani tarjima tariqasida taqdim etadi.
Mavjud ilmiy taxminlarga ko‘ra, protoplanetar diskda sayyoralarning shakllanishi millionlab yillar mobaynida davom etadi va gravitatsion hamda gidrodinamik jarayonlar oqibatidan yuzaga keladigan disk asimmetriyasi, halqa va spiral shakllarining yuzaga kelishi singari turli xil strukturalarning kuzatilishi orqali namoyon bo‘ladi. Modellashtirish shuni ko‘rsatmoqdaki, sayyora shakllanishining ilk bosqichlarida disk va sayyoraning o‘zaro ta’sirlari yuzaga keltiradigan Lindblad rezonansi tufayli disk moddasining yadroga akkretsiyalanishi natijasida ichki va tashqi spiral strukturalar hosil bo‘ladi. Bu hodisa puxta nazariy asoslangan bo‘lsa-da, u juda kam sonli kuzatuv ma’lumotlari bilan tasdiqlangan va ular ham, odatda, unchalik ishonchli bo‘lmagan.
Aravakash AB sistemasi astronomlar uchun yirik sayyoralarning shakllanish mexanizmlarini o‘rganish borasida juda ham noyob va muhim obyekt sanaladi. Yoshi, taxminan, ikki-to‘rt million yil atrofida bo‘lgan ushbu yosh mitti yulduz Xerbiga Ae turidagi yulduzlar sinfiga mansub bo‘lib, u Quyoshdan 520 yorug‘lik yili masofasida joylashgan. U gaz va changdan iborat juda katta o‘lchamli (bir necha yuz astronomik birlikka teng) protoplanetar diskka ega bo‘lib, uni yaqin bir necha o‘n yilliklardan beri optik diapazonda va yaqin infraqizil diapazonda hamda millimetrli diapazonlarda kuzatib kelinmoqda.
Kuzatishlar natijasida diskning ichki qismida ikkita spiralsimon tarmoqlar aniqlangan va bularni yulduzdan 30 va 60-80 astronomik birlik masofada joylashgan sayyoralar tomonidan yuzaga keltirilgan deb taxmin qilinadi. Shuningdek, mazkur protoplanetar diskda bo‘shliq hududi ham aniqlangan bo‘lib, u ham diskda muayyan katta jism shakllanayotganiga ishora qiladi.
Parij rasadxonasi astronomi bo‘lmish Entoni Bokkaletti (Anthony Boccaletti) boshchiligidagi ilmiy guruh Aravakash AB yulduz tizimining eng tiniq tasvirini olish vazifasini o‘z oldiga qo‘ygan edi va bu maqsadda ular Chilidagi VLT kompleksida o‘rnatilgan teleskoplardan biridagi SPHERE to‘lqin qabul qilgich qurilmasidan foydalangan. Ushbu qurilma ona-yulduz nurlarini to‘sgan holda uning yaqinida joylashgan ekzosayyoralarning, shuningdek, protoplanetar disklarning ham eng tiniq tasvirini katta aniqlikda to‘g‘ridan to‘g‘ri olish imkoniyatiga ega. Aravakash AB yulduzini polyarimetrik va spektroskopik kuzatish ishlari 2019-yilning dekabri va 2020-yilning yanvar oylarida olib borilgan.
Kuzatishlar natijasida Aravakash AB yulduzi yaqinidagi protoplanetar diskning bugungi kundagi eng aniq va tiniq tasvirlari olingan. Olimlar bu tasvirlarni tahlil qilish orqali diskda haqiqatan ham spiral tarmoqlar mavjudligini ko‘rdi va disk ichkari qismidan tarqalayotgan nurlanishlarni qayd qildi. Bundan tashqari, biri ichkari tarafga va ikkinchisi tashqari tarafga yo‘nalgan tarzda tarmoqlanayotgan spiral tarmoqlarning tutashuv nuqtasi ham topilgan. Ushbu nuqtada esa Yupiter massasidan, taxminan, 4-13 barobar katta massaga ega bo‘lgan va disk moddasining akkretsiyasi tufayli jadal yiriklashishda davom etayotgan protoplaneta mavjudligi taxmin qilinmoqda. Keyingi kuzatuvlar o‘sayotgan ekzosayyoraning parametrlarini yanada aniq baholashga va diskdagi gaz oqimlari dinamikasini tushunishga yordam berishi kerak.
Quyida jarayonga oid ikki daqiqalik video-taqdimotni ko‘rishingiz mumkin:
Izoh (0)