“Daryo” o‘tayotgan haftada dunyo matbuotida keng yoritilgan, ko‘pchilikning qiziqishiga sabab bo‘lgan maqolalar sharhiga to‘xtalib o‘tadi.
Putin iste’foga chiqadimi?
The Foreign Affairs nashri Putin hokimiyatdan ketishidan so‘ng Rossiyani kim boshqaradi degan savolga javob beruvchi maqola e’lon qildi. Rossiya prezidenti yaqinda konstitutsiyaga qator o‘zgartirishlar kiritishni taklif qildi va shu vaqtga qadar soliq xizmatlari boshlig‘i Mixail Mishustinni bosh vazirlikka tayinlagani vorislik haqidagi bahslarning kuchayishiga sabab bo‘ldi.
Ayrimlar Putin o‘zining to‘rtinchi va oxirgi muddati 2024-yilda tugashidan oldin iste’foga ketadi demoqda. Boshqalar esa u mamlakatni boshqarishi uchun o‘ziga yangi mansab joriy qiladi degan fikrda. Aksarlar esa shu paytgacha tanilmagan Mishustin Putinning o‘rinbosari bo‘ladi degan fikrda. Amalda esa bularning barchasi taxmin va gumonlar.
Ulkan davlat – Rossiyaning kelajakdagi taqdiri albatta ko‘pchilik uchun qiziq. Siyosatchilar, tahlilchilar Putinga, uning boyligiga, shaxsiga, reytinggi va maxfiy rejalariga katta e’tibor bilan qaraydi. Rossiyadagi qolgan siyosiy tuzilmalar ko‘pchilikning nigohidan chetda qoladi.
20 yil mobaynida hokimiyat tepasida qolayotgan Putinning eng katta yutug‘i mamlakatda byurokratiyani mustahkamlaganidir. Aynan shu Putinning merosi desa bo‘ladi. U vaqtida maoshlarni to‘ladi, budjetni o‘stirdi, mamlakat iqtisodiyotining katta qismini davlat nazoratiga oldi va amaldorlar hokimiyatini suiiste’mol qilishiga panja ortidan qaradi. Uning byurokratik apparatining eng muhim qismi – ulkan qudratga ega mudofaa, razvedka, huquqni muhofaza qiluvchi organlardan iborat ko‘p boshli gidra – milliy xavfsizlik xizmatidir. Shu idoralar Putindan keyin kim hokimiyat tepasiga kelishini va Rossiyaning siyosati qanday bo‘lishini belgilaydi.
Soyadagi hukumat o‘chi
Sovet hukumati ag‘darilmasidan oldin sovet amaldorlari amerikaliklarni o‘n yillar mobaynida mudofaa, razvedka va kuch tizimlari byurokratiyasi to‘laligicha hukumatga bo‘ysunadi deb ishontirib keldi. Ehtimol, shunday ham bo‘lgandir. Lekin hozir yigirma yildan ko‘proq vaqt mobaynida Davlat xafvsizlik qo‘mitasi zobiti mamlakatni boshqarib kelganidan so‘ng ayrim o‘zgarishlarni kiritish kerak.
Putin ertaga to‘satdan yiqilib qolsa, nima bo‘lishini tasavvur qilib ko‘ring. Dastlab hokimiyat kimgadir o‘tishi konstitutsiyaga asoslangan holda boradi va bosh vazir prezident vazifasini bajaruvchi bo‘ladi. Hozirda bu shaxs Mishustindir.
90 kundan keyin 6 yil muddatga yangi prezident saylanadi. Lekin bu hammasi emas. Mishustin prezidentlik vakolatini bajarishga kirishgan zahoti unga saylovlarda yordami kerak bo‘ladigan shaxslarga darhol telefon qiladi. Ular orasida kuch tizimlarining rahbarlari bo‘lishi aniq. Rossiya tarixidan ma’lumki, hokimiyat almashinuvi yuz berganida kuch tizimlari albatta yordamga keladi.
Rossiya bu tur idoralarda o‘ziga xos “soyadagi davlat” yoki “ichkaridagi hukumat” tuzgan. Bunday idoralar Turkiya, Misr, Pokistonda ham asosiy rol o‘ynab keladi. Putinning uzoq hukmronligi davrida bu idoralar ochiq yoki qonunni aylanib o‘tib mamlakatning ulkan boyliklarini egallab olishga erishdi. Ularning qarorlari fuqaroviy idoralar tomonidan kamdan-kam rad qilindi.
Oldinda turgan kurash
Putin davrida kuchayib olgan bu tizim hokimiyat almashinuvi paytida o‘zini namoyon qiladi. Turkiya, Misr va Pokistondan farqli ravishda, Rossiya “hukumat ichidagi hukumat” yagona rahbarni ilgari sura olmaydi, chunki u tarqoqdir. Bu tarqoqlik esa hokimiyat almashunuvi kechayotgan vaqtda qonli nizolarga olib kelishi ham mumkin. Qon to‘kilmagan holatda ham yangi prezident kuch ishlatar tizimlarga katta huquq va vakolatlar berishiga to‘g‘ri keladi. Mishustin bosh vazir bo‘lishi bilanoq kuch ishlatar tizimlari xodimlarining maoshlarini oshirishdan boshlagani ham ularning dastagiga umidvorligidan va kelishuvning turli yo‘llarini paypaslab ko‘rayotganidan darak.
Yangi prezident kuch tizimlarining huquqlarini kengaytirish to‘g‘risidagi talablarni qabul qilishi mumkin. Mustaqil bo‘lish maqsadida esa turli guruhlarni bir-biriga gijgijlashi yoxud Putin 2000-yilda amalga oshirganiday hokimiyatimga xalaqit bermasangiz o‘z biznesingizni olib borishga qo‘yib beraman deyishi ham mumkin. Rossiya kelajagi qanday bo‘ladi, buni kelajak ko‘rsatadi.
Keyingi bekat – Uran. Ulkan muz sayyoralarni zabt etish istagi
Ulkan muzliklar qoplab yotgan sayyoraga yetib borishda kam imkoniyatning tug‘ilishi olimlarni hayajonga soldi. Hozir “Uran va Neptun shunday joy ola boshladiki, u yerga yetib borish imkoniyati tug‘ilmoqda”, deb yozadi The Nature nashri. Vaqt esa insoniyat bilan musobaqalashmoqda.Sayyorashunos olimlar quyosh tizimining eng kam o‘rganilgan va eng uzoq nuqtasida joylashgan Uran va Neptun sayyoralarini o‘rganishga chaqirmoqda. Bu ulkan ko‘kimtir sayyoralar haqida hozircha olimlarda ma’lumot kam. Bu sayyoralarga faqat bir martagina kosmik apparat yetib bordi.
Hozirda olimlar mazkur sayyoralarga kosmik apparat uchirishga chaqirayotgani quloqqa chalinmoqda, chunki bu sayyoralar shunday joylashadiki, natijada bu uchish vaqtini qisqartirishi mumkin.
1980-yilda “Voyajer” kosmik apparati mazkur sayyoralar yaqinidan uchib o‘tdi. Endilikda bu sayyoralarning atmosferasi, halqalari, yo‘ldoshlari va ummonlarini o‘rganish imkoniyati tug‘ilmoqda.
Yupiterning tezlashuvi
Uran, Neptun va Yupiterning kam sodir bo‘ladigan yaqinlashuvi 2030-yillarning boshida sodir bo‘ldi. Bu kosmik kemaga Yupiter atrofida gravitatsion manyovr qilib, boshqa sayyoraga yo‘l olishga imkoniyat berdi. Uchish vaqtini qisqartirish evaziga fazo kemasining ta’minot tizimi va jihozlarining ishlash qobiliyatini saqlab qolish imkoni tug‘iladi (Ularning ishlash vaqti 15 yilgachadir). Bu, shuningdek, yoqilg‘i zaxirasini kamaytirib, bortda ilmiy uskunalar to‘liq komplektini o‘rnatish imkonini beradi.
Sayyoralar saf tortishining bunday afzalliklaridan oqilona foydalanish uchun Neptunga fazo kemasi uchirilishini 2031-yilda, Uranga uchishni 2030-yillarning o‘rtalarida boshlash lozim.
“Start uchun to‘g‘ri vaqtni tanlash o‘ta muhim”, deydi Kaliforniyadagi Pasadena universiteti laboratoriyasi xodimi, sayyorashunos olim Mark Xofshtatder.
“Bunday imkoniyatni qo‘ldan chiqarmoqchi emasmiz,” qo‘shimcha qiladi olim. Ko‘p milliardga tushadigan bu vazifani amalga oshirish uchun NASA eng qulay tashkilot.
Odatda bunday ulkan hajmdagi vazifani uddalash uchun 7-10 yil tayyorgarlik talab etiladi. NASA’ning qarori 2022-yilda chiqadigan “Sayyorashunoslik: o‘n yillikning tahlili” nomli ma’ruzaga bog‘liq. Neptun va Uranga uchish masalasi bilan Venerani tadqiq qilish yoki Marsdan tuproq namunasini olib kelish kabi masalalar raqobatga kirishishi mumkin.
Mars va Venera o‘n yillardan beri o‘rganib kelinayotgan bo‘lsada, Uran va Neptun alohida masaladir, chunki bu sayyoralar bilan bog‘liq chuqur izlanishlar olib borilmagan.
Ko‘k jumboqlar
Olimlar bu ikki sayyorani egizak hisoblaydi. Sababi, ular deyarli bir xil massa va hajmga ega. Lekin hech kim ular naqadar o‘xshash, ularning tarkibi qanday tuzilgan va qay tarzda tuzilgan bilmaydi.
Muz sayyoralarni tadqiq qilish maqsadida kosmik kema uchirish ekzosayyoralarni o‘rganishga ham foyda keltirishi mumkin. Ma’lum ekzosayyoralarning 40 foizi ulkan muzliklardan iborat. Ularni tushunish uchun esa quyosh tizimidagi o‘xshash sayyoralarni o‘rganish kerak bo‘ladi.
Neptun jozibaliroq ko‘rinadi. Negaki, uning yo‘ldoshi Triton geologik faol bo‘lib, unda suzoq suvdan iborat okean bo‘lishi mumkin.
Lekin noodatiy magnit qutbiga ega Uranda Neptunga qaraganda g‘alati xususiyatlar ko‘p va ular mavjud ilmiy modellarni inkor qiladi. Uranga uchish vaqti biroz keyinroq, shu sababli ham Uranga parvoz realroq.
Qanchalik yaqin?
Ba’zi olimlarni muddatlar xavotirga solib qo‘ygan. Kosmik o‘lchovlarga ko‘ra sayyoralarga parvozlarni “ertadan keyin boshlash” kerak. Bunga ulgurib bo‘larmikin? Agarda sayyorashunoslar bu safargi imkoniyatni qo‘ldan boy berishsa, olimlar navbatdagi parvozni 2040-yilning o‘rtalarigacha kutishga majbur bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa ancha qudratli eltuvchi kosmik apparatdan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ammo bunday raketalar endigina ishlab chiqilmoqda. Uranga uchish qay darajada oson kechadi, NASA tahlillarini kutamiz.
Trampning qurol-yarog‘ borasida yolg‘oni
Tramp yana bir bor qurol-yarog‘ borasidagi nazoratga jiddiy qaramasligini isbotladi, deb yozadi The American Conservative nashri.
Kongressdagi manbalarning ma’lumotiga ko‘ra, Tramp yadroviy qurollar borasida muzokaralar olib borish uchun maxsus elchi tayinlagan va unga Rossiya va Xitoy bilan yadroviy qurollar borasida muzokaralar olib borishni asosiy vazifa qilib belgilagan.
Marshal Billingsli ayni vaqtda moliya vazirligida ishlaydi va moliyaviy terrorizm masalalari bilan shug‘ullanadi. O‘tgan yili uni inson huquqlari bo‘yicha davlat kotibining o‘rinbosarligiga tayinlash borasida taklif berilgan edi. Ammo uning prezident Jorj Bush davrida qiynoqlarga aralashgani fosh bo‘lib qolib, tayinlov amalga oshmay qolgan. Billingsli Guantanamoda mahbuslarning saqlanishi borasida nazorat olib borgan.
O‘tgan oyda bu familiya yana siyosiy doiralarda ko‘p quloqqa chalina boshladi va bunga munosabat ham turlicha bo‘ldi. Bir maqolada Billingsli yadroviy qurol-yarog‘lar borasida ekspert deyilsa, boshqa bir maqolada, uning o‘ta konservativligi ta’kidlanadi. Nima bo‘lganda ham Billingslining yadroviy qurol-yarog‘lar borasida muzokara olib boruvchi sifatida tayinlanishi AQShga mazkur sohada hech qanday bitimlar tarafdori emasligini ko‘rsatadi.
Bu orada CNV-3 ni cho‘zish muddati ham tugab bormoqda. SNV-3 bo‘yicha bitim 11 oydan so‘ng tugaydi. Yangi tayinlov Tramp ma’muriyati bu bitimni yana cho‘zishdan manfaatdor emasligini oshkor qilib qo‘ydi.
Tramp hukumati Rossiya va AQSh o‘rtasidagi qurol-yarog‘lar bo‘yicha bitimni buzishni istamasa, SNV-3 kelishuvi muddatini cho‘zish masalasi birinchi darajali vazifa bo‘lar edi. Devid Eks buni o‘tgan haftada quyidagicha talqin qildi: “Agarda SNV-3 bitimi muddati tugasa, yetakchi yadroviy davlatlar o‘rtasida qurol-yarog‘larni cheklash uchun ikkinchi imkoniyat bo‘lmaydi”. Boshqa ekspertlar esa “agar SNV-3 muddati tugasa, Rossiya va AQSh tarafi o‘rtasida qurol-yarog‘larni nazorat qilish tizimi tugaydi” demoqda.
G‘arb va sharq o‘rtasidagi jiddiy keskinlik inobatga olinsa, AQSh va Rossiya rahbariyatidagi dramatik o‘zgarishlar tufayli yangidan qachonlardir tuzilgan mukammal shartnomalar imzolanishiga umid qilish kerak emas. Bunga imkoniyat ham yo‘q bo‘ladi. Bundan tashqari, yangi bitim tuzish, eskisining amal qilish muddatini uzaytirishdan ham asabiy muzokarayu, bordi-keldilarga aylanib, qiyin jarayonga olib keladi.
Shuning uchun ham Kongressda Trampning yangi nomzodi salbiy fikrlarga nishon bo‘lmoqda. Tramp ma’muriyati o‘zini qurol-yarog‘lar borasidagi bitimlarning ahamiyatini yo tushunmayapti yo qasddan uning ahamiyatini past baholamoqda. Qurol-yarog‘lar nazorati mavzusi Koreya yarimorolida bir vaqtlar tinchlik g‘oyasini buzib yuborgan edi. Uning maqsad va harakatlari qurol-yarog‘lar nazoratiga hech ham dahli yo‘q. AQShning Tramp boshqaruvi davridagi qurol-yarog‘lar borasidagi barcha gaplari yolg‘ondan boshqa narsa emas, deb yozadi Van Jekson Twitter’dagi sahifasida.
Trump admin is bastardizing "arms control" the way they bastardized the notion of "peace" on the Korean Peninsula--their actions and intentions bear no relation to their use of the phrase. US arms control "efforts" under Trump are a farce https://t.co/riB4oqkX7G
— Van Jackson (@RealVanJackson) March 4, 2020
Tramp ma’muriyati Rossiya va Xitoy bilan birga yadroviy qurollar borasida bitim tuzishga intilayotgan qilib ko‘rsatmoqchi bo‘layotgan esada, muzokaralarni olib borishdagi yangi tayinlovni inobatga oladigan bo‘lsak, navbatdagi teatrlashtirilgan asardan bir epizod xolos. Bilingsli yangi muzokaralarni ham, yangi bitimlarni ham olib borolmaydi. Demak hech qanday kelishuv yo‘q.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)