«Дарё» ўтаётган ҳафтада дунё матбуотида кенг ёритилган, кўпчиликнинг қизиқишига сабаб бўлган мақолалар шарҳига тўхталиб ўтади.
Путин истеъфога чиқадими?
The Foreign Affairs нашри Путин ҳокимиятдан кетишидан сўнг Россияни ким бошқаради деган саволга жавоб берувчи мақола эълон қилди. Россия президенти яқинда конституцияга қатор ўзгартиришлар киритишни таклиф қилди ва шу вақтга қадар солиқ хизматлари бошлиғи Михаил Мишустинни бош вазирликка тайинлагани ворислик ҳақидаги баҳсларнинг кучайишига сабаб бўлди.
Айримлар Путин ўзининг тўртинчи ва охирги муддати 2024 йилда тугашидан олдин истеъфога кетади демоқда. Бошқалар эса у мамлакатни бошқариши учун ўзига янги мансаб жорий қилади деган фикрда. Аксарлар эса шу пайтгача танилмаган Мишустин Путиннинг ўринбосари бўлади деган фикрда. Амалда эса буларнинг барчаси тахмин ва гумонлар.
Улкан давлат – Россиянинг келажакдаги тақдири албатта кўпчилик учун қизиқ. Сиёсатчилар, таҳлилчилар Путинга, унинг бойлигига, шахсига, рейтингги ва махфий режаларига катта эътибор билан қарайди. Россиядаги қолган сиёсий тузилмалар кўпчиликнинг нигоҳидан четда қолади.
20 йил мобайнида ҳокимият тепасида қолаётган Путиннинг энг катта ютуғи мамлакатда бюрократияни мустаҳкамлаганидир. Айнан шу Путиннинг мероси деса бўлади. У вақтида маошларни тўлади, бюджетни ўстирди, мамлакат иқтисодиётининг катта қисмини давлат назоратига олди ва амалдорлар ҳокимиятини суиистеъмол қилишига панжа ортидан қаради. Унинг бюрократик аппаратининг энг муҳим қисми – улкан қудратга эга мудофаа, разведка, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлардан иборат кўп бошли гидра – миллий хавфсизлик хизматидир. Шу идоралар Путиндан кейин ким ҳокимият тепасига келишини ва Россиянинг сиёсати қандай бўлишини белгилайди.
Соядаги ҳукумат ўчи
Совет ҳукумати ағдарилмасидан олдин совет амалдорлари америкаликларни ўн йиллар мобайнида мудофаа, разведка ва куч тизимлари бюрократияси тўлалигича ҳукуматга бўйсунади деб ишонтириб келди. Эҳтимол, шундай ҳам бўлгандир. Лекин ҳозир йигирма йилдан кўпроқ вақт мобайнида Давлат хафвсизлик қўмитаси зобити мамлакатни бошқариб келганидан сўнг айрим ўзгаришларни киритиш керак.
Путин эртага тўсатдан йиқилиб қолса, нима бўлишини тасаввур қилиб кўринг. Дастлаб ҳокимият кимгадир ўтиши конституцияга асосланган ҳолда боради ва бош вазир президент вазифасини бажарувчи бўлади. Ҳозирда бу шахс Мишустиндир.
90 кундан кейин 6 йил муддатга янги президент сайланади. Лекин бу ҳаммаси эмас. Мишустин президентлик ваколатини бажаришга киришган заҳоти унга сайловларда ёрдами керак бўладиган шахсларга дарҳол телефон қилади. Улар орасида куч тизимларининг раҳбарлари бўлиши аниқ. Россия тарихидан маълумки, ҳокимият алмашинуви юз берганида куч тизимлари албатта ёрдамга келади.
Россия бу тур идораларда ўзига хос «соядаги давлат» ёки «ичкаридаги ҳукумат» тузган. Бундай идоралар Туркия, Миср, Покистонда ҳам асосий роль ўйнаб келади. Путиннинг узоқ ҳукмронлиги даврида бу идоралар очиқ ёки қонунни айланиб ўтиб мамлакатнинг улкан бойликларини эгаллаб олишга эришди. Уларнинг қарорлари фуқаровий идоралар томонидан камдан-кам рад қилинди.
Олдинда турган кураш
Путин даврида кучайиб олган бу тизим ҳокимият алмашинуви пайтида ўзини намоён қилади. Туркия, Миср ва Покистондан фарқли равишда, Россия «ҳукумат ичидаги ҳукумат» ягона раҳбарни илгари сура олмайди, чунки у тарқоқдир. Бу тарқоқлик эса ҳокимият алмашунуви кечаётган вақтда қонли низоларга олиб келиши ҳам мумкин. Қон тўкилмаган ҳолатда ҳам янги президент куч ишлатар тизимларга катта ҳуқуқ ва ваколатлар беришига тўғри келади. Мишустин бош вазир бўлиши биланоқ куч ишлатар тизимлари ходимларининг маошларини оширишдан бошлагани ҳам уларнинг дастагига умидворлигидан ва келишувнинг турли йўлларини пайпаслаб кўраётганидан дарак.
Янги президент куч тизимларининг ҳуқуқларини кенгайтириш тўғрисидаги талабларни қабул қилиши мумкин. Мустақил бўлиш мақсадида эса турли гуруҳларни бир-бирига гижгижлаши ёхуд Путин 2000 йилда амалга оширганидай ҳокимиятимга халақит бермасангиз ўз бизнесингизни олиб боришга қўйиб бераман дейиши ҳам мумкин. Россия келажаги қандай бўлади, буни келажак кўрсатади.
Кейинги бекат – Уран. Улкан муз сайёраларни забт этиш истаги
Улкан музликлар қоплаб ётган сайёрага етиб боришда кам имкониятнинг туғилиши олимларни ҳаяжонга солди. Ҳозир «Уран ва Нептун шундай жой ола бошладики, у ерга етиб бориш имконияти туғилмоқда», деб ёзади The Nature нашри. Вақт эса инсоният билан мусобақалашмоқда.Сайёрашунос олимлар қуёш тизимининг энг кам ўрганилган ва энг узоқ нуқтасида жойлашган Уран ва Нептун сайёраларини ўрганишга чақирмоқда. Бу улкан кўкимтир сайёралар ҳақида ҳозирча олимларда маълумот кам. Бу сайёраларга фақат бир мартагина космик аппарат етиб борди.
Ҳозирда олимлар мазкур сайёраларга космик аппарат учиришга чақираётгани қулоққа чалинмоқда, чунки бу сайёралар шундай жойлашадики, натижада бу учиш вақтини қисқартириши мумкин.
1980 йилда «Вояжер» космик аппарати мазкур сайёралар яқинидан учиб ўтди. Эндиликда бу сайёраларнинг атмосфераси, ҳалқалари, йўлдошлари ва уммонларини ўрганиш имконияти туғилмоқда.
Юпитернинг тезлашуви
Уран, Нептун ва Юпитернинг кам содир бўладиган яқинлашуви 2030 йилларнинг бошида содир бўлди. Бу космик кемага Юпитер атрофида гравитацион манёвр қилиб, бошқа сайёрага йўл олишга имконият берди. Учиш вақтини қисқартириш эвазига фазо кемасининг таъминот тизими ва жиҳозларининг ишлаш қобилиятини сақлаб қолиш имкони туғилади (Уларнинг ишлаш вақти 15 йилгачадир). Бу, шунингдек, ёқилғи захирасини камайтириб, бортда илмий ускуналар тўлиқ комплектини ўрнатиш имконини беради.
Сайёралар саф тортишининг бундай афзалликларидан оқилона фойдаланиш учун Нептунга фазо кемаси учирилишини 2031 йилда, Уранга учишни 2030 йилларнинг ўрталарида бошлаш лозим.
«Старт учун тўғри вақтни танлаш ўта муҳим», дейди Калифорниядаги Пасадена университети лабораторияси ходими, сайёрашунос олим Марк Хофштатдер.
«Бундай имкониятни қўлдан чиқармоқчи эмасмиз,» қўшимча қилади олим. Кўп миллиардга тушадиган бу вазифани амалга ошириш учун NASA энг қулай ташкилот.
Одатда бундай улкан ҳажмдаги вазифани уддалаш учун 7-10 йил тайёргарлик талаб этилади. NASA’нинг қарори 2022 йилда чиқадиган «Сайёрашунослик: ўн йилликнинг таҳлили» номли маърузага боғлиқ. Нептун ва Уранга учиш масаласи билан Венерани тадқиқ қилиш ёки Марсдан тупроқ намунасини олиб келиш каби масалалар рақобатга киришиши мумкин.
Марс ва Венера ўн йиллардан бери ўрганиб келинаётган бўлсада, Уран ва Нептун алоҳида масаладир, чунки бу сайёралар билан боғлиқ чуқур изланишлар олиб борилмаган.
Кўк жумбоқлар
Олимлар бу икки сайёрани эгизак ҳисоблайди. Сабаби, улар деярли бир хил масса ва ҳажмга эга. Лекин ҳеч ким улар нақадар ўхшаш, уларнинг таркиби қандай тузилган ва қай тарзда тузилган билмайди.
Муз сайёраларни тадқиқ қилиш мақсадида космик кема учириш экзосайёраларни ўрганишга ҳам фойда келтириши мумкин. Маълум экзосайёраларнинг 40 фоизи улкан музликлардан иборат. Уларни тушуниш учун эса қуёш тизимидаги ўхшаш сайёраларни ўрганиш керак бўлади.
Нептун жозибалироқ кўринади. Негаки, унинг йўлдоши Тритон геологик фаол бўлиб, унда сузоқ сувдан иборат океан бўлиши мумкин.
Лекин ноодатий магнит қутбига эга Уранда Нептунга қараганда ғалати хусусиятлар кўп ва улар мавжуд илмий моделларни инкор қилади. Уранга учиш вақти бироз кейинроқ, шу сабабли ҳам Уранга парвоз реалроқ.
Қанчалик яқин?
Баъзи олимларни муддатлар хавотирга солиб қўйган. Космик ўлчовларга кўра сайёраларга парвозларни «эртадан кейин бошлаш» керак. Бунга улгуриб бўлармикин? Агарда сайёрашунослар бу сафарги имкониятни қўлдан бой беришса, олимлар навбатдаги парвозни 2040 йилнинг ўрталаригача кутишга мажбур бўлади. Ёки бўлмаса анча қудратли элтувчи космик аппаратдан фойдаланишга тўғри келади. Аммо бундай ракеталар эндигина ишлаб чиқилмоқда. Уранга учиш қай даражада осон кечади, NASA таҳлилларини кутамиз.
Трампнинг қурол-яроғ борасида ёлғони
Трамп яна бир бор қурол-яроғ борасидаги назоратга жиддий қарамаслигини исботлади, деб ёзади The American Conservative нашри.
Конгрессдаги манбаларнинг маълумотига кўра, Трамп ядровий қуроллар борасида музокаралар олиб бориш учун махсус элчи тайинлаган ва унга Россия ва Хитой билан ядровий қуроллар борасида музокаралар олиб боришни асосий вазифа қилиб белгилаган.
Маршал Биллингсли айни вақтда молия вазирлигида ишлайди ва молиявий терроризм масалалари билан шуғулланади. Ўтган йили уни инсон ҳуқуқлари бўйича давлат котибининг ўринбосарлигига тайинлаш борасида таклиф берилган эди. Аммо унинг президент Жорж Буш даврида қийноқларга аралашгани фош бўлиб қолиб, тайинлов амалга ошмай қолган. Биллингсли Гуантанамода маҳбусларнинг сақланиши борасида назорат олиб борган.
Ўтган ойда бу фамилия яна сиёсий доираларда кўп қулоққа чалина бошлади ва бунга муносабат ҳам турлича бўлди. Бир мақолада Биллингсли ядровий қурол-яроғлар борасида эксперт дейилса, бошқа бир мақолада, унинг ўта консервативлиги таъкидланади. Нима бўлганда ҳам Биллингслининг ядровий қурол-яроғлар борасида музокара олиб борувчи сифатида тайинланиши АҚШга мазкур соҳада ҳеч қандай битимлар тарафдори эмаслигини кўрсатади.
Бу орада CNV-3 ни чўзиш муддати ҳам тугаб бормоқда. CNV-3 бўйича битим 11 ойдан сўнг тугайди. Янги тайинлов Трамп маъмурияти бу битимни яна чўзишдан манфаатдор эмаслигини ошкор қилиб қўйди.
Трамп ҳукумати Россия ва АҚШ ўртасидаги қурол-яроғлар бўйича битимни бузишни истамаса, CNV-3 келишуви муддатини чўзиш масаласи биринчи даражали вазифа бўлар эди. Девид Экс буни ўтган ҳафтада қуйидагича талқин қилди: «Агарда CNV-3 битими муддати тугаса, етакчи ядровий давлатлар ўртасида қурол-яроғларни чеклаш учун иккинчи имконият бўлмайди». Бошқа экспертлар эса «агар CNV-3 муддати тугаса, Россия ва АҚШ тарафи ўртасида қурол-яроғларни назорат қилиш тизими тугайди» демоқда.
Ғарб ва шарқ ўртасидаги жиддий кескинлик инобатга олинса, АҚШ ва Россия раҳбариятидаги драматик ўзгаришлар туфайли янгидан қачонлардир тузилган мукаммал шартномалар имзоланишига умид қилиш керак эмас. Бунга имконият ҳам йўқ бўлади. Бундан ташқари, янги битим тузиш, эскисининг амал қилиш муддатини узайтиришдан ҳам асабий музокараю, борди-келдиларга айланиб, қийин жараёнга олиб келади.
Шунинг учун ҳам Конгрессда Трампнинг янги номзоди салбий фикрларга нишон бўлмоқда. Трамп маъмурияти ўзини қурол-яроғлар борасидаги битимларнинг аҳамиятини ё тушунмаяпти ё қасддан унинг аҳамиятини паст баҳоламоқда. Қурол-яроғлар назорати мавзуси Корея яриморолида бир вақтлар тинчлик ғоясини бузиб юборган эди. Унинг мақсад ва ҳаракатлари қурол-яроғлар назоратига ҳеч ҳам даҳли йўқ. АҚШнинг Трамп бошқаруви давридаги қурол-яроғлар борасидаги барча гаплари ёлғондан бошқа нарса эмас, деб ёзади Ван Жексон Twitter’даги саҳифасида.
Trump admin is bastardizing "arms control" the way they bastardized the notion of "peace" on the Korean Peninsula--their actions and intentions bear no relation to their use of the phrase. US arms control "efforts" under Trump are a farce https://t.co/riB4oqkX7G
— Van Jackson (@RealVanJackson) March 4, 2020
Трамп маъмурияти Россия ва Хитой билан бирга ядровий қуроллар борасида битим тузишга интилаётган қилиб кўрсатмоқчи бўлаётган эсада, музокараларни олиб боришдаги янги тайинловни инобатга оладиган бўлсак, навбатдаги театрлаштирилган асардан бир эпизод холос. Билингсли янги музокараларни ҳам, янги битимларни ҳам олиб боролмайди. Демак ҳеч қандай келишув йўқ.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)