Tinch okeanida joylashgan Bugenvil orolida yashaydigan aholining asosiy qismi va qo‘shni Buki viloyati vakillari 2019-yil noyabr oyi oxiri va dekabr boshlarida o‘tkazilgan referendumda Papua-Yangi Gvineyadan mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishga ovoz berdi. Mahalliy saylov komissiyasining ma’lumotlariga ko‘ra, 98 foizdan ko‘proq saylovchi, aholining 87 foiz qismi ishtirok etgan saylovlarda mustaqil davlat sifatida Papua-Yangi Gvineyadan ajralib chiqishga ovoz bergan. Referendum o‘tkazilishiga o‘n yil davom etgan fuqarolar urushi sabab bo‘ldi, ushbu qarama-qarshiliklarda mahalliy aholining 10 foiz qismi halok bo‘lgan. Biroq ushbu voqealar hanuzgacha poyoniga yetmagan: Papua-Yangi Gvineya hukumati Bugenvil mustaqilligiga ruxsat berishi lozim, ular mamlakatning bo‘laklarga bo‘linib ketishidan xavotirda. G‘arbdagi kuzatuvchilarni Xitoyning hududga ta’sir o‘tkazayotgani tashvishga solmoqda.
Bugenvil aholisi hududga “oqtanli” va “qiziltanli” muhojirlar mis konlarida ishlash uchun kelishni boshlagani tufayli mustaqil davlat bo‘lishga intila boshlagan.
Bugenvil — Papua-Yangi Gvineyaning asosiy qismidan sharqda joylashgan Tinch okeanidagi eng katta orollar guruhi. Uning atrofida Buka oroli joylashgan. Ikki hududning umumiy aholisi 300 ming nafarni tashkil qiladi. Jug‘rofiy jihatdan ikkala orol ham Solomon orollari arxipelagiga mansub, biroq ularning yangi tarixi boshqacha rivojlandi. XIX asr oxirida Bugenvil Yangi Gvineyaning shimoli-sharqiy hududi bilan birgalikda Germaniya mustamlakasiga aylandi, yarim orolning qolgan qismi Britaniya boshqaruvi ostida qoldi. Nemislar Birinchi jahon urushida mag‘lubiyatga uchragach, ularga tegishli mustamlaka hududi Avstraliyaga o‘tdi.
Bugenvil tarixidagi burilish nuqtasi 1960-yillarda hududdan mis konlarining topilishi bo‘ldi. 1972-yilda Panguna shahri hududida Pangun mis konlari ochildi, shu tariqa orolga Yangi Gvineya (mahalliy aholi vakillari ularni “qiziltanlilar” deb atagan) va Avstraliyadan (“oqtanlilar”) mehnat muhojirlari kela boshladi. Mis qazib olish ichki migratsiyani rivojlantirib, an’anaviy qishloq xo‘jaligi sohalariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi, ushbu yo‘nalishlarda ish kuchining yetishmasligi holatlari kuzatildi. Papua-Yangi Gvineya esa Avstraliyadan mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishni maqsad qilar, mis rudasi qazib olinadigan konlar esa eksport daromadining 45 foizini tashkil etadi.
Ushbu jarayonda Bugenvilda ilk bor boshqa Solomon orollariga qo‘shilish yoki ulardan ajralish harakatlari boshlandi. 1975-yil sentabrda Papua-Yangi Gvineya mustaqilligini e’lon qilish arafasida, Bugenvil ham ushbu harakatni amalga oshirishga urindi. Ammo BMT ularni qo‘llab-quvvatlamadi va ular Papua-Yangi Gvineya suvernitetini tan olishga majbur bo‘ldi. Orolning ajralib chiqishi tarafdorlariga ko‘ra, ushbu harakatdan keyin besh yil ichida orol mustaqil davlatga aylanishi va’da qilingan. Biroq ushbu va’da bajarilmagan. Oroldagilar mis sotuvidan tushgan mablag‘larning ulushini ham olmagan.
Fuqarolar urushi ekologik vaziyat o‘zgarganidan keyin boshlandi. Urush hukumat vaziyatni hal etish uchun xorijdagi xususiy harbiy kompaniyalarni jalb qilganidan keyin yakuniga yetgan.
Orol aholisining markazdagi hukumat vakillari bilan munosabatlari ekologik muhitning yomonlashuvi tufayli yanada keskinlashdi. Mis rudasining chiqindilari Jaba daryosiga oqizilib, ayrim hayvon turlarining qirilib ketishiga va oroldagi odamlarning turli kasalliklarga chalinishiga olib keldi. 1987-yilda separatistlar mis rudalari qazib olinadigan konlar zarari tufayli hukumatdan ko‘p milliardlik kompensatsiya talab qildi va ushbu pul berilmagach, Bugenvil inqilob armiyasi tuzildi. Qo‘shinga ushbu biznesda ishlagan Frensis One boshchilik qilgan. 1989-yilda konlar yopib qo‘yildi, One urushni to‘xtatdi, orol mustaqilligini e’lon qilib, o‘zi prezidentga aylandi. Ichki kurashlar esa davom etdi.
Papua-Yangi Gvineya orolni qamal qilish bilan javob berdi. Bugenvilda inqiroz boshlandi, Onening atrofidagi kuchlar orolning muayyan qismini boshqarardi, qolgan hudud esa mahalliy qo‘mondonlarga bo‘ysunardi. Mustaqillik uchun urush ichki guruhlar to‘qnashuviga aylandi. Markaziy hukumat oroldagi nizolardan foydalanib, hududning asosiy qismi ustidan hukmronlikni o‘z qo‘liga oldi, separatistlarga qarshi ayovsiz kurash boshladi.
1994-yilda Papua-Yangi Gvineya sobiq Tashqi ishlar vaziri Julius Chen bosh vazir lavozimini egalladi va oroldagilar bilan mustaqillik masalasini diplomatik yo‘l bilan hal etishga urindi. Inqilobchilarning kam sonli vakillari bilan kelishuvga erishildi, biroq hukumat bilan murosaga borishni istamagan muxoliflar kurashni davom ettiraverdi.
Chen va uning atrofidagilar masalani harbiy yo‘l bilan hal etishga urindi, Birtaniyaning Sandline International xususiy harbiy kompaniyasi 36 million dollar evaziga vaziyatga aralashdi. Avstraliya matbuoti ushbu ma’lumot haqida yozgach, ko‘plab qo‘shni mamlakatlar, jumladan, Papua-Yangi Gvineyada noroziliklar vujudga keldi. Mahalliy harbiylar hukumatning ularga ishonchsizligidan norozi bo‘ldi. Yakunda Chen iste’fo berdi, undan keyin hukumat tepasiga kelgan Bill Skeyt oroldagi qo‘zg‘olonchilar bilan kelishib oldi.
One boshqaruvidagi radikal guruhlarning qarshilik qilishiga qaramay fuqarolar urushi yakuniga yetdi. Urushga qadar Papua-Yangi Gvineyaning eng gullagan hududi hisoblangan orol davlatning eng katta muammosiga aylandi. Avstraliya hukumati ma’lumotlariga ko‘ra, urush oqibatida 20 ming nafar fuqaro halok bo‘lgan va bu orol aholisining 10 foizini tashkil etadi. Konservativ baholarga ko‘ra urushda ikki tomondan taxminan 2 ming nafar fuqaro qurbon bo‘lgan.
Referendumning deyarli barcha ishtirokchilari Bugenvil mustaqilligi uchun ovoz berdi. Endi hududdagilar vaziyatga Xitoy aralashishi mumkinligidan xavotirlanmoqda.
2001-yilda imzolangan Tinchlik kelishuvi shartlaridan biri yigirma yil ichida orollar mustaqilligi bo‘yicha referendum o‘tkazish bo‘lgan. Referendum 23-noyabrdan 7-dekabrgacha bo‘lgan oraliqda o‘tkazildi. Ovoz berishda 88 foiz aholi vakili ishtirok etib, 98,3 foiz odam Papua-Yangi Gvineyadan ajralib chiqishga ovoz berdi.
Biroq bu Bugenvil mustaqil bo‘lishini anglatmaydi. Orol hokimligi bu borada markaziy hukumat bilan kelishib olishi va ushbu kelishuv Papua-Yangi Gvineya parlamenti tomonidan tan olinishi lozim. Ekspertlar ushbu jarayonning katta muammolarga sabab bo‘lishini, sababi Bugenvil ko‘p millatli xalqqa ega davlatning boshqa hududlardagi norozilik keltirib chiqarishi mumkinligini bildirgan.
Referendum o‘tkazishdan avval hukumat aholi vakillari mustaqillik uchun ovoz bersa, mis rudalari qazib olinadigan konlar faoliyati qayta tiklanishini bildirgan. Hisob-kitoblarga ko‘ra, bu mahalliy iqtisodiyotga ijobiy ta’sir o‘tkazadi, sababi endi mis eksportidan tushgan mablag‘ orolning o‘zida qolishi mumkin.
Yangi zelandiyalik tadqiqotchi Anna Poulz geosiyosiy nuqtayi nazardan Xitoyning hududga ta’siri orolning mustaqil davlatga aylanishida asosiy omil bo‘ladi. XXR uchun mahalliy resurslardan foydalanish juda muhim, Tayvanga Chin yurti ta’sirining kamayishi Okeaniya mintaqasidagi geosiyosiy kurashni kuchaytirdi.
Izoh (0)