Тинч океанида жойлашган Бугенвиль оролида яшайдиган аҳолининг асосий қисми ва қўшни Буки вилояти вакиллари 2019 йил ноябрь ойи охири ва декабрь бошларида ўтказилган референдумда Папуа-Янги Гвинеядан мустақил давлат сифатида ажралиб чиқишга овоз берди. Маҳаллий сайлов комиссиясининг маълумотларига кўра, 98 фоиздан кўпроқ сайловчи, аҳолининг 87 фоиз қисми иштирок этган сайловларда мустақил давлат сифатида Папуа-Янги Гвинеядан ажралиб чиқишга овоз берган. Референдум ўтказилишига ўн йил давом этган фуқаролар уруши сабаб бўлди, ушбу қарама-қаршиликларда маҳаллий аҳолининг 10 фоиз қисми ҳалок бўлган. Бироқ ушбу воқеалар ҳанузгача поёнига етмаган: Папуа-Янги Гвинея ҳукумати Бугенвиль мустақиллигига рухсат бериши лозим, улар мамлакатнинг бўлакларга бўлиниб кетишидан хавотирда. Ғарбдаги кузатувчиларни Хитойнинг ҳудудга таъсир ўтказаётгани ташвишга солмоқда.
Бугенвиль аҳолиси ҳудудга «оқтанли» ва «қизилтанли» муҳожирлар мис конларида ишлаш учун келишни бошлагани туфайли мустақил давлат бўлишга интила бошлаган.
Бугенвиль — Папуа-Янги Гвинеянинг асосий қисмидан шарқда жойлашган Тинч океанидаги энг катта ороллар гуруҳи. Унинг атрофида Бука ороли жойлашган. Икки ҳудуднинг умумий аҳолиси 300 минг нафарни ташкил қилади. Жуғрофий жиҳатдан иккала орол ҳам Соломон ороллари архипелагига мансуб, бироқ уларнинг янги тарихи бошқача ривожланди. XIX аср охирида Бугенвиль Янги Гвинеянинг шимоли-шарқий ҳудуди билан биргаликда Германия мустамлакасига айланди, ярим оролнинг қолган қисми Британия бошқаруви остида қолди. Немислар Биринчи жаҳон урушида мағлубиятга учрагач, уларга тегишли мустамлака ҳудуди Австралияга ўтди.
Бугенвиль тарихидаги бурилиш нуқтаси 1960 йилларда ҳудуддан мис конларининг топилиши бўлди. 1972 йилда Пангуна шаҳри ҳудудида Пангун мис конлари очилди, шу тариқа оролга Янги Гвинея (маҳаллий аҳоли вакиллари уларни «қизилтанлилар» деб атаган) ва Австралиядан («оқтанлилар») меҳнат муҳожирлари кела бошлади. Мис қазиб олиш ички миграцияни ривожлантириб, анъанавий қишлоқ хўжалиги соҳаларига салбий таъсир кўрсатди, ушбу йўналишларда иш кучининг етишмаслиги ҳолатлари кузатилди. Папуа-Янги Гвинея эса Австралиядан мустақил давлат сифатида ажралиб чиқишни мақсад қилар, мис рудаси қазиб олинадиган конлар эса экспорт даромадининг 45 фоизини ташкил этади.
Ушбу жараёнда Бугенвилда илк бор бошқа Соломон оролларига қўшилиш ёки улардан ажралиш ҳаракатлари бошланди. 1975 йил сентябрда Папуа-Янги Гвинея мустақиллигини эълон қилиш арафасида, Бугенвиль ҳам ушбу ҳаракатни амалга оширишга уринди. Аммо БМТ уларни қўллаб-қувватламади ва улар Папуа-Янги Гвинея сувернитетини тан олишга мажбур бўлди. Оролнинг ажралиб чиқиши тарафдорларига кўра, ушбу ҳаракатдан кейин беш йил ичида орол мустақил давлатга айланиши ваъда қилинган. Бироқ ушбу ваъда бажарилмаган. Оролдагилар мис сотувидан тушган маблағларнинг улушини ҳам олмаган.
Фуқаролар уруши экологик вазият ўзгарганидан кейин бошланди. Уруш ҳукумат вазиятни ҳал этиш учун хориждаги хусусий ҳарбий компанияларни жалб қилганидан кейин якунига етган.
Орол аҳолисининг марказдаги ҳукумат вакиллари билан муносабатлари экологик муҳитнинг ёмонлашуви туфайли янада кескинлашди. Мис рудасининг чиқиндилари Жаба дарёсига оқизилиб, айрим ҳайвон турларининг қирилиб кетишига ва оролдаги одамларнинг турли касалликларга чалинишига олиб келди. 1987 йилда сепаратистлар мис рудалари қазиб олинадиган конлар зарари туфайли ҳукуматдан кўп миллиардлик компенсация талаб қилди ва ушбу пул берилмагач, Бугенвиль инқилоб армияси тузилди. Қўшинга ушбу бизнесда ишлаган Френсис Оне бошчилик қилган. 1989 йилда конлар ёпиб қўйилди, Оне урушни тўхтатди, орол мустақиллигини эълон қилиб, ўзи президентга айланди. Ички курашлар эса давом этди.
Папуа-Янги Гвинея оролни қамал қилиш билан жавоб берди. Бугенвилда инқироз бошланди, Оненинг атрофидаги кучлар оролнинг муайян қисмини бошқарарди, қолган ҳудуд эса маҳаллий қўмондонларга бўйсунарди. Мустақиллик учун уруш ички гуруҳлар тўқнашувига айланди. Марказий ҳукумат оролдаги низолардан фойдаланиб, ҳудуднинг асосий қисми устидан ҳукмронликни ўз қўлига олди, сепаратистларга қарши аёвсиз кураш бошлади.
1994 йилда Папуа-Янги Гвинея собиқ Ташқи ишлар вазири Жулиус Чэнь бош вазир лавозимини эгаллади ва оролдагилар билан мустақиллик масаласини дипломатик йўл билан ҳал этишга уринди. Инқилобчиларнинг кам сонли вакиллари билан келишувга эришилди, бироқ ҳукумат билан муросага боришни истамаган мухолифлар курашни давом эттираверди.
Чэнь ва унинг атрофидагилар масалани ҳарбий йўл билан ҳал этишга уринди, Биртаниянинг Sandline International хусусий ҳарбий компанияси 36 миллион доллар эвазига вазиятга аралашди. Австралия матбуоти ушбу маълумот ҳақида ёзгач, кўплаб қўшни мамлакатлар, жумладан, Папуа-Янги Гвинеяда норозиликлар вужудга келди. Маҳаллий ҳарбийлар ҳукуматнинг уларга ишончсизлигидан норози бўлди. Якунда Чэнь истеъфо берди, ундан кейин ҳукумат тепасига келган Билл Скейт оролдаги қўзғолончилар билан келишиб олди.
Оне бошқарувидаги радикал гуруҳларнинг қаршилик қилишига қарамай фуқаролар уруши якунига етди. Урушга қадар Папуа-Янги Гвинеянинг энг гуллаган ҳудуди ҳисобланган орол давлатнинг энг катта муаммосига айланди. Австралия ҳукумати маълумотларига кўра, уруш оқибатида 20 минг нафар фуқаро ҳалок бўлган ва бу орол аҳолисининг 10 фоизини ташкил этади. Консерватив баҳоларга кўра урушда икки томондан тахминан 2 минг нафар фуқаро қурбон бўлган.
Референдумнинг деярли барча иштирокчилари Бугенвиль мустақиллиги учун овоз берди. Энди ҳудуддагилар вазиятга Хитой аралашиши мумкинлигидан хавотирланмоқда.
2001 йилда имзоланган Тинчлик келишуви шартларидан бири йигирма йил ичида ороллар мустақиллиги бўйича референдум ўтказиш бўлган. Референдум 23 ноябрдан 7 декабргача бўлган оралиқда ўтказилди. Овоз беришда 88 фоиз аҳоли вакили иштирок этиб, 98,3 фоиз одам Папуа-Янги Гвинеядан ажралиб чиқишга овоз берди.
Бироқ бу Бугенвиль мустақил бўлишини англатмайди. Орол ҳокимлиги бу борада марказий ҳукумат билан келишиб олиши ва ушбу келишув Папуа-Янги Гвинея парламенти томонидан тан олиниши лозим. Экспертлар ушбу жараённинг катта муаммоларга сабаб бўлишини, сабаби Бугенвиль кўп миллатли халққа эга давлатнинг бошқа ҳудудлардаги норозилик келтириб чиқариши мумкинлигини билдирган.
Референдум ўтказишдан аввал ҳукумат аҳоли вакиллари мустақиллик учун овоз берса, мис рудалари қазиб олинадиган конлар фаолияти қайта тикланишини билдирган. Ҳисоб-китобларга кўра, бу маҳаллий иқтисодиётга ижобий таъсир ўтказади, сабаби энди мис экспортидан тушган маблағ оролнинг ўзида қолиши мумкин.
Янги зеландиялик тадқиқотчи Анна Поулз геосиёсий нуқтаи назардан Хитойнинг ҳудудга таъсири оролнинг мустақил давлатга айланишида асосий омил бўлади. ХХР учун маҳаллий ресурслардан фойдаланиш жуда муҳим, Тайванга Чин юрти таъсирининг камайиши Океания минтақасидаги геосиёсий курашни кучайтирди.
Изоҳ (0)