Andijon viloyati hokimligi matbuot xizmati ijtimoiy tarmoqlarda tarqalib ketgan audioyozuv yuzasidan Davletov telegram-kanali “Fiskal detsentralizatsiya siyosiy detsentralizatsiyadan keyin boshlanishi kerak” nomli maqola chop etdi. Unda muammoni aniqlash va uni yechimi bo‘yicha qanday tadbir amalga oshirilishi kerakligi haqida fikrlar bayon etilgan. Quyida maqola to‘lig‘icha havola etildi.
Ko‘pincha davlat tomonidan qabul qilingan va amalga oshirish boshlangan qaror haqida gap ketganda skeptiklar tomonidan yangraydigan navbatchi argumentlar bor: ulardan biri — “velosipedni qaytadan kashf qilishni keragi yo‘q”. Argumentga e’tiroz bo‘lmasa-da, bunday yondashuv masalani yechimi bo‘la olmaydi. Negaki, velosipedning turli-tumani bor. Qanday turdagi velosipedni tanlash, uni tezligi qanday bo‘lishi kerakligi, bizning yo‘llar bu ulovga javob beradimi yo‘qmi — mana shu savollarni javobini topsakkina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin.
Hayriyatki, davlat moliyaviy boshqaruvi (public policy) nazariyasi mana shu savollar ustida yillar davomida bosh qotirib keladi va yig‘ilgan tajribalar hech bo‘lmaganda har qanday masalada to‘g‘ri qadam bosish bo‘yicha umumiy tavsiyalar beradi.
Vaziyatga qaytsak, so‘nggi voqealar mahalliy hokimliklarga vakolatlar va imkoniyatlar (cheksiz?) berilishi qadami, afsuski, biroz noto‘g‘ri bosildi. Shu o‘rinda, quyidagi tushunchalarni farqlab olishimiz kerak: siyosiy detsentralizatsiya va fiskal detsentralizatsiya. Shakli jihatdan bizdagi holat — mahalliy hokimlarga pul mablag‘larini qoldirish va ularni ishlatish bo‘yicha mustaqillik berilishi fiskal detsentralizatsiyaga o‘xshab ketadi.
O‘zi aslida jarayon nimadan boshlanishi kerak edi? Fiskal detsentralizatsiya masalasida tajribadan o‘tgan qanday umumqabul qilingan qoidalari mavjud?
Avvalambor, shuni tan olish kerakki, mahalliy hokimliklar ixtiyorida pul mablag‘larini qoldirish, ularni ishlatish bo‘yicha fiskal mustaqillikni berilishi to‘g‘ri yo‘l. Sababi, fiskal detsentralizatsiyaning (nazariy jihatdan) quyidagi afzalliklari mavjud:
- birinchidan, mahalliy hokimiyat o‘zining hududidagi aholining ehtiyojlarini markaziy hukumatdan ko‘ra yaxshiroq biladi. Boshqacha aytganda, axborotga egalik qilish nuqtai nazardan qiyosiy ustunlikka ega. Shuning uchun mahalliy resurslarni (maktab ta’limi, meditsina, ijtimoiy yordam, mahalliy infrastruktura) mahalliy hukumat orqali taqsimlash samaraliroq amalga oshiriladi;
- ikkinchidan, bu mahalliy hokimiyatlar o‘rtasida raqobatni paydo qiladi. Berilgan resurslardan kim samaraliroq foydalanganini taqqoslash imkoni bo‘ladi.
Bir so‘z bilan aytganda, detsentralizatsiya jarayoni hokimiyat idoralarining barcha funksiya va vazifalarini, loyihalarni ishlab chiqish, amalga oshirish va moliyalashtirishni qaytadan ko‘rib chiqishni taqozo etadi.
Shunday ekan, detsentralizatsiya jarayoni xaotik tarzda emas, balki tizimli va puxta ishlab chiqilgan strategiyaga asosan tashkil etilishi kerak. Bu jarayon, shu bilan birga, davlatning boshqa muhim funksiyalari — makroiqtisodiy barqarorlik (inflyatsiya, ishsizlik), daromadlarni qayta taqsimlash bilan hamohang bo‘lishi zarur. Biz to‘xtalgan holatlar fiskal detsentralizatsiya masalasi bo‘yicha butun boshli davlat moliyaviy boshqaruvi nazariya va amaliyotining kichik bir bo‘lagi, xolos. Shunday ekan, bu jarayonning kompleks ravishda tahlil etilib – uning barcha afzallik va kamchilik tomonlarini aniqlash taqozo etiladi.
Bizning holatda qayerda xato ketdi? Fiskal va siyosiy detsentralizatsiya bu bir tanganing ikki tomoni. Fiskal detsentralizatsiya jarayoni birinchi navbatda mahalliy hukumat rahbarlarining mahalliy aholi oldidagi hisobdorligiga asoslanib, siyosiy detsentralizatsiya amalga oshirilgandan so‘nggina boshlanishi shart.
Shunday ekan, qadamni to‘g‘ri tashlash kerak: modomiki detsentralizatsiya qilmoqchi ekanmiz, birinchi o‘rinda hokimlarni saylash tizimini yo‘lga qo‘yaylik. Keyin esa — fiskal detsentralizatsiya. Shundagina ayrim hokimlarning shaxsiy fazilatlarini emas, balki o‘rnatilgan tizimning kamchiliklarini aniqlash va tuzatish imkoni bo‘ladi.
Yaponiyada ilmiy tadqiqot olib borayotgan o‘zbekistonlik iqtisodchi.
Izoh (0)