OAKning ilmiy daraja tizimi xalqaro standartlarga mosmi yoki o‘zi alohida hududmi?

“Bugungi kunda jahonda oliy ta’lim tizimida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Ta’lim tizimini uning dastlabki pog‘onasidan boshlab rivojlantirmasak, sezilarli natijalarga erisha olmaymiz”, – deydi “Daryo” kolumnisti, “Buyuk kelajak” ekspertlar kengashi a’zosi, Janubiy Koreyaning Pusan chet tillar universiteti professori Azamat Akbarov.

O‘zbekistonda yaqinda boshlangan o‘zgarishlar tufayli hukumat universitetlar uchun akademik imkoniyatini oshirish va dunyoda nufuzini ko‘tarish uchun ko‘plab imkoniyatlar bermoqda. Hukumatning O‘zbekistonda chet mamlakatlar universitetlar filiallarini ochish tashabbusini qo‘llab-quvvatlayman, chunki bu holda davlat universitetlari orasida raqobatning rivojlanishi shubhasiz. Mamlakatimizdagi ilmiy daraja berish tizimi 2012 va 2017-yillarda keskin o‘zgartirildi. Ikkala holda ham o‘zgarishlar koordinatsiyasi Oliy attestatsiya komissiyasi (OAK) tomonidan amalga oshirildi. Yaqin orada OAK faoliyatiga o‘zgartirish kiritish imkonini beruvchi qaror loyihasi omma e’tiboriga havola etildi. Afsuski, xalqaro oliy ta’lim tizimidagi ilmiy daraja va unvonlar OAK ro‘yxatidan joy olmagan.

Munozaraga sabab bo‘ladigan akademik darajalar va unvonlar

Quyidagi akademik darajalar ro‘yxati dunyo universitetlari orasida o‘rnatilgan iyerarxik tartibni belgilaydi. Xalqaro tajribada oliydan keyingi ta’limda bir bosqichli doktorantura tizimi amal qiladi: bakalavr – magistr – fan doktori. Yuqori pog‘ona – falsafa doktori (PhD). Agar biz O‘zbekiston ta’lim tizimining jozibadorligini oshirishni maqsad qilib qo‘ysak, uni raqobatbardosh qilish, xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish va qabul qilish jarayonini tezlashtirish va zamonaviy tizimlarga rioya qilishimiz kerak. O‘zbekistonda ikkita doktorlik darajasi bor: tayanch – falsafa doktori va oliy – fan doktori.

2012-yilda OAK bir bosqichli doktorlik (bazaviy doktorantura, “nomzodlik”) tizimiga o‘tdi. 2017-yilda yana ikki bosqichli tizimga o‘tildi. Xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish uchun “fan nomzodi”ni “falsafa doktori”ga almashtirish bo‘ldi, ya’ni bu yerda nomdan boshqa hech narsa o‘zgarmadi. Ya’ni hozirgi tizimda talablar birmuncha kuchaytirilgan, nomlar yevropalashtirilgan xolos. Xalqaro amaliyotda fan nomzodi va falsafa doktori darajalari – bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalar. Albatta, hozirgi tizim, 2012–2017-yilda amal qilgan bir tabaqali tizim mamlakatimiz ilm-fan rivojiga ko‘rsatgan katta salbiy oqibati sababligina undan yaxshiroq ko‘rinadi.

Afsuski, 2012–2017-yili bir bosqichli doktorantura tizimini “ijod” qilganlar ishni boshlashgan-u, undan keyingi bosqich shartlarni amalga oshirishmay ishni chala tashlagan. Chalasavodlik bilan boshlangan islohot na sovet davri doktoranturasiga, na G‘arb doktoranturasiga o‘xshab qoldi.

Quyidagi ro‘yxatlar butun dunyodagi zamonaviy universitetlarga xosdir, shuning uchun bizning universitetlarimiz zamonaviy dunyodagi o‘xshash chizmalarga amal qilishini taklif qilaman.

Akademik daraja va unvonlar	Shartlari
1. Bakalavr – daraja	Odatda 3-4 yil sarflanadi
2. Magistr – daraja	Odatda 1-2 yil sarflanadi
3. PhD (Falsafa doktori) – daraja	Eng yuqori akademik daraja, kamida 3 yil vaqt sarflanadi
4. Assistant Professor – akademik unvon	PhD ilmiy unvonini olgach kafedra tomonidan nomzodi ko‘rsatilishi mumkin, albatta, bunda buning uchun kafedrada bo‘sh ish joyi bo‘lishi kerak. Ba’zi insonlarning PhD unvoni bo‘lsa-da, universitet ularning nomzodini Assistant Professor’ga qo‘ymagani sababidan faqat ma’ruzachi o‘qituvchi bo‘lib yurgani guvoh bo‘lganman, bu esa ularning maoshiga ham ta’sir qilishi mumkin edi. Ba’zi universitetlar ilmiy maqolalar chop qilingan bo‘lishini talab qilishi mumkin.
5. Associate Professor – akademik unvon	Odatda kamida 5 yil Assistant Professor bo‘lib ishlagandan keyin yuqori akademik yutuqlariga asoslanib nomzodlari qo‘yiladi. Universitetlar kamida 2-4 magistr talabalariga rahbarlik, kamida 6-8 SSCI, SCI va Scopus’da maqolalar, loyihalar, kitoblar chop etilganini so‘rashlari mumkin.
6. Professor - akademik unvon	Eng yuqori akademik unvon. Odatda kamida 5 yil Associate Professor bo‘lib ishlagandan keyin yuqori akademik yutuqlariga asoslanib nomzodi qo‘yiladi. Universitetlar kamida 2-3 PhD talabalariga rahbarlik qilishni, kamida 10-20 SSCI, SCI va Scopus’da maqolalar, loyihalar, kitoblar chop etilganini so‘rashlari mumkin.
Xizmat ko‘rsatgan, taqdirlangan yoki universitet professori – faxriy unvonlar	Umuman, juda ham kam sonli muassasa shtatida bo‘lgan eng yuqori darajadagi, o‘z tadqiqot sohalarida xususan muhim professor va o‘qituvchilarga beriladi.

Lekin hozirgi paytda bizda juda murakkab va sobiq sovet an’anasiga xos, juda ham ko‘p kelishmoqchilik keltirib chiqaradigan tizim mavjud. Tasavvur qiling, siz G‘arb mamlakatlaridan, Yaponiya, Koreya yoki AQShdan professorlarni taklif qilasiz. Minglab yuqori malakali vatandoshlar chet elda o‘qib, chet elda ishlayapti. Ularning orasida xorijda ilmiy tadqiqot o‘tkazayotganlar ham, nufuzli ilm dargohlarida o‘qituvchilik qilayotganlar ham bor. Ularga mos keladigan qaysi unvon yoki darajani berasiz? Ularga nisbatan o‘tmishdan qolgan iboralar ishlatamizmi? Oliy ta’lim tizimining jozibadorligi xalqarolashuv darajasi bilan isbot qilinadi. Qani integratsiya?

OAK 2019-yil 4-aprel kuni, ikki tabaqali ilmiy daraja berishdan bir tabaqalikka o‘tish kerak degan fikrga qiziq fakt keltirilgan “Misol tariqasida, Angliya ta’lim vaziri Jastina Grinning intervyusini keltirish mumkin. Unga ko‘ra, bugungi kunda Angliyada umumiy o‘rta ta’lim sohasida islohotlar yakuniga yetkazilib, uning natijalariga ijobiy baho berilgan. Endi, jumladan, oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim ikki pog‘onali tizimini joriy etish yuzasidan fikr bildirilgan”, deyiladi. Holbuki, bu ma’lumot yolg‘ondir, texnologiyaning rivojlangan bir vaqtda buni tekshirish qiyin emas.

Hozirgi vaqtda O‘zbekistondagi akademik darajalar va unvonlarni ko‘rib chiqaylik.

Akademik darajalar va unvonlar	Shartlari
Bakalavrlik - daraja	Odatda 4 yil sarflanadi
Magistrlik – daraja	Odatda 2 yil sarflanadi
PhD - daraja	Eng yuqori ilmiy daraja emas, chunki biz uni “tayanch doktorantura” deb atadik va bu aslida eski tizimning “aspirantura / fan nomzodi” darajasiga o‘xshaydi. Kamida uch ilmiy maqola, bittasi chet mamlakatda chop qilingan bo‘lishi lozim.
Doctor of Science – DS (Fan doktori) – daraja	Eng yuqori ilmiy daraja (jahonda emas, faqat O‘zbekistonda). Fan doktori ilmiy darajasi uchun kunduzgi doktoranturada yoki mustaqil izlanuvchi bo‘lib tadqiqot ishini olib borishi mumkin. Sovet davri doktranturasiga o‘xshaydi. Chop qilingan ishlar uchun talab har qanday 10 jurnalda maqola chiqarish, to‘qqiztasi O‘zbekiston va bittasi chetda.
Dotsent – ilmiy unvon, u lavozim ham bo‘lishi mumkin.
Professor – ilmiy unvon

Ikki jadvalni taqqoslab ko‘rib va yana bir marta universitetlarimiz dunyoning hech bo‘lmaganda yetakchi 4 500 ta universiteti ro‘yxatiga nega kirmaganini tushunish mumkin. Jahonning ming universiteti ro‘yxatida Qozog‘istonning to‘qqiz universiteti kiritilgan, va ularning to‘rttasi hatto eng yuqori 500 universitet safiga qo‘shilgan. Nufuzga ko‘ra al-Forobiy nomidagi Qozoq milliy universiteti MDH davlatlari orasida Moskva davlat universitetidan keyin 2-o‘rinda (210) turadi. So‘nggi 70 yil davomida halokatli ziddiyat va urushdan aziyat chekayotgan Falastinning bitta universiteti jahonning eng yaxshi 800 universiteti qatorida. Xo‘sh, muammo nimada?

Biz sifatga emas, jarayonga e’tibor qaratmoqdamiz. Tan olish kerak, ba’zi keksa yoshdagi, sobiq sovet davrida bilim olgan fan doktorlarimiz hanuzgacha o‘sha eski bilimlarini ushlab olgan. Shu bois yangilik va o‘zgacha qarashlarni olqishlashmaydi, nufuzli chet jurnallarida chiqishlar qilishga urinmaydi, ko‘plari chet tilini bilmaydi, rivojlangan davlatlar olimlari bilan ilmiy bahslarga kirishmaydi. Bizning ilmiy darajamizni to‘g‘ridan to‘g‘ri tan oladigan davlatlar sanoqlidir, mumkin MDH ichida 2-3 davlat bo‘lishi mumkin.

Oliy ta’lim tizimiga kiritilgan yangiliklar natijalarini qachon ko‘ramiz?

2018-yil 5-iyunda qabul qilingan “Ta’lim haqida” qonun prezident O‘zbekistonga ko‘proq chet ellik ekspert-olimlarni jalb qilish va xalqaro universitetlar bo‘limlarini ochishga e’tibor berayotganini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

2019-yil 28-may kuni ilm-fan va oliy ta’lim sohasini rivojlantirish bo‘yicha belgilangan vazifalar ijrosiga bag‘ishlangan yig‘ilishda prezident sohaga oid davlat dasturlarini shakllantirish va markazlashgan tartibda moliyalashtirish orqali ilm-fanni tubdan rivojlantirish, yuksak natijadorlikka yo‘naltirilgan ixtisosliklar bo‘yicha milliy laboratoriyalar tizimini yaratish, ilmiy ishlanmalarni tijoratlashtirish, xalqaro reytinglarda mamlakatimiz fani nufuzini ko‘tarish bo‘yicha topshiriqlar bergandi.

Yaqin va uzoq istiqboldagi iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan mamlakatga qaysi soha uchun qanday mutaxassis kerak bo‘ladi, shuni hozirdan chuqur o‘ylash, zamon talabi, islohotlar shiddatiga mos kadrlarni tarbiyalash zarurati haqida xali ham ishlar amalga oshirilmagan. Xo‘sh, prezidentning ushbu qaror va topshiriqlarini amalga oshirish uchun vazirlik va rektorlarlaga yana qancha yig‘ilish va qo‘shimcha qarorlar kerak? Nahotki “yo‘l xaritasi”ni ishlab chiqish shunchalik qiyin bo‘lsa? Prezident har bir masalaga markaziy e’tibor berib kelayotganini ko‘rib turibmiz va bir kun kelib bu masalani ham ko‘tarishi tabiiy, demak, shaxsan mamlakat prezidenti bu muammolarni o‘rtaga tashlamaguncha, nimani kutib turibmiz va nega ularni hal qilmayapmiz?

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazariga mos kelmasligi mumkin.