ОАКнинг илмий даража тизими халқаро стандартларга мосми ёки ўзи алоҳида ҳудудми?

«Бугунги кунда жаҳонда олий таълим тизимида жиддий ўзгаришлар содир бўлмоқда. Таълим тизимини унинг дастлабки поғонасидан бошлаб ривожлантирмасак, сезиларли натижаларга эриша олмаймиз», – дейди «Дарё» колумнисти, «Буюк келажак» экспертлар кенгаши аъзоси, Жанубий Кореянинг Пусан чет тиллар университети профессори Азамат Акбаров.

Ўзбекистонда яқинда бошланган ўзгаришлар туфайли ҳукумат университетлар учун академик имкониятини ошириш ва дунёда нуфузини кўтариш учун кўплаб имкониятлар бермоқда. Ҳукуматнинг Ўзбекистонда чет мамлакатлар университетлар филиалларини очиш ташаббусини қўллаб-қувватлайман, чунки бу ҳолда давлат университетлари орасида рақобатнинг ривожланиши шубҳасиз. Мамлакатимиздаги илмий даража бериш тизими 2012 ва 2017 йилларда кескин ўзгартирилди. Иккала ҳолда ҳам ўзгаришлар координацияси Олий аттестация комиссияси (ОАК) томонидан амалга оширилди. Яқин орада ОАК фаолиятига ўзгартириш киритиш имконини берувчи қарор лойиҳаси омма эътиборига ҳавола этилди. Афсуски, халқаро олий таълим тизимидаги илмий даража ва унвонлар ОАК рўйхатидан жой олмаган.

Мунозарага сабаб бўладиган академик даражалар ва унвонлар

Қуйидаги академик даражалар рўйхати дунё университетлари орасида ўрнатилган иерархик тартибни белгилайди. Халқаро тажрибада олийдан кейинги таълимда бир босқичли докторантура тизими амал қилади: бакалавр – магистр – фан доктори. Юқори поғона – фалсафа доктори (PhD). Агар биз Ўзбекистон таълим тизимининг жозибадорлигини оширишни мақсад қилиб қўйсак, уни рақобатбардош қилиш, халқаро стандартларга мувофиқлаштириш ва қабул қилиш жараёнини тезлаштириш ва замонавий тизимларга риоя қилишимиз керак. Ўзбекистонда иккита докторлик даражаси бор: таянч – фалсафа доктори ва олий – фан доктори.

2012 йилда ОАК бир босқичли докторлик (базавий докторантура, «номзодлик») тизимига ўтди. 2017 йилда яна икки босқичли тизимга ўтилди. Халқаро стандартларга мувофиқлаштириш учун «фан номзоди»ни «фалсафа доктори»га алмаштириш бўлди, яъни бу ерда номдан бошқа ҳеч нарса ўзгармади. Яъни ҳозирги тизимда талаблар бирмунча кучайтирилган, номлар европалаштирилган холос. Халқаро амалиётда фан номзоди ва фалсафа доктори даражалари – бир-бирига мос келмайдиган тушунчалар. Албатта, ҳозирги тизим, 2012–2017 йилда амал қилган бир табақали тизим мамлакатимиз илм-фан ривожига кўрсатган катта салбий оқибати сабаблигина ундан яхшироқ кўринади.

Афсуски, 2012–2017 йили бир босқичли докторантура тизимини «ижод» қилганлар ишни бошлашган-у, ундан кейинги босқич шартларни амалга оширишмай ишни чала ташлаган. Чаласаводлик билан бошланган ислоҳот на совет даври докторантурасига, на Ғарб докторантурасига ўхшаб қолди.

Қуйидаги рўйхатлар бутун дунёдаги замонавий университетларга хосдир, шунинг учун бизнинг университетларимиз замонавий дунёдаги ўхшаш чизмаларга амал қилишини таклиф қиламан.

Академик даража ва унвонлар	Шартлари
1. Бакалавр – даража	Одатда 3-4 йил сарфланади
2. Магистр – даража	Одатда 1-2 йил сарфланади
3. PhD (Фалсафа доктори) – даража	Энг юқори академик даража, камида 3 йил вақт сарфланади
4. Assistant Professor – академик унвон	PhD илмий унвонини олгач кафедра томонидан номзоди кўрсатилиши мумкин, албатта, бунда бунинг учун кафедрада бўш иш жойи бўлиши керак. Баъзи инсонларнинг PhD унвони бўлса-да, университет уларнинг номзодини Assistant Professor’га қўймагани сабабидан фақат маърузачи ўқитувчи бўлиб юргани гувоҳ бўлганман, бу эса уларнинг маошига ҳам таъсир қилиши мумкин эди. Баъзи университетлар илмий мақолалар чоп қилинган бўлишини талаб қилиши мумкин.
5. Associate Professor – академик унвон	Одатда камида 5 йил Assistant Professor бўлиб ишлагандан кейин юқори академик ютуқларига асосланиб номзодлари қўйилади. Университетлар камида 2-4 магистр талабаларига раҳбарлик, камида 6-8 SSCI, SCI ва Scopus’да мақолалар, лойиҳалар, китоблар чоп этилганини сўрашлари мумкин.
6. Профессор - академик унвон	Энг юқори академик унвон. Одатда камида 5 йил Associate Professor бўлиб ишлагандан кейин юқори академик ютуқларига асосланиб номзоди қўйилади. Университетлар камида 2-3 PhD талабаларига раҳбарлик қилишни, камида 10-20 SSCI, SCI ва Scopus’да мақолалар, лойиҳалар, китоблар чоп этилганини сўрашлари мумкин.
Хизмат кўрсатган, тақдирланган ёки университет профессори – фахрий унвонлар	Умуман, жуда ҳам кам сонли муассаса штатида бўлган энг юқори даражадаги, ўз тадқиқот соҳаларида хусусан муҳим профессор ва ўқитувчиларга берилади.

Лекин ҳозирги пайтда бизда жуда мураккаб ва собиқ совет анъанасига хос, жуда ҳам кўп келишмоқчилик келтириб чиқарадиган тизим мавжуд. Тасаввур қилинг, сиз Ғарб мамлакатларидан, Япония, Корея ёки АҚШдан профессорларни таклиф қиласиз. Минглаб юқори малакали ватандошлар чет элда ўқиб, чет элда ишлаяпти. Уларнинг орасида хорижда илмий тадқиқот ўтказаётганлар ҳам, нуфузли илм даргоҳларида ўқитувчилик қилаётганлар ҳам бор. Уларга мос келадиган қайси унвон ёки даражани берасиз? Уларга нисбатан ўтмишдан қолган иборалар ишлатамизми? Олий таълим тизимининг жозибадорлиги халқаролашув даражаси билан исбот қилинади. Қани интеграция?

ОАК 2019 йил 4 апрель куни, икки табақали илмий даража беришдан бир табақаликка ўтиш керак деган фикрга қизиқ факт келтирилган «Мисол тариқасида, Англия таълим вазири Жастина Гриннинг интервьюсини келтириш мумкин. Унга кўра, бугунги кунда Англияда умумий ўрта таълим соҳасида ислоҳотлар якунига етказилиб, унинг натижаларига ижобий баҳо берилган. Энди, жумладан, олий ўқув юртидан кейинги таълим икки поғонали тизимини жорий этиш юзасидан фикр билдирилган», дейилади. Ҳолбуки, бу маълумот ёлғондир, технологиянинг ривожланган бир вақтда буни текшириш қийин эмас.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистондаги академик даражалар ва унвонларни кўриб чиқайлик.

Академик даражалар ва унвонлар	Шартлари
Бакалаврлик - даража	Одатда 4 йил сарфланади
Магистрлик – даража	Одатда 2 йил сарфланади
PhD - даража	Энг юқори илмий даража эмас, чунки биз уни «таянч докторантура» деб атадик ва бу аслида эски тизимнинг «аспирантура / фан номзоди» даражасига ўхшайди. Камида уч илмий мақола, биттаси чет мамлакатда чоп қилинган бўлиши лозим.
Doctor of Science – DS (Фан доктори) – даража	Энг юқори илмий даража (жаҳонда эмас, фақат Ўзбекистонда). Фан доктори илмий даражаси учун кундузги докторантурада ёки мустақил изланувчи бўлиб тадқиқот ишини олиб бориши мумкин. Совет даври доктрантурасига ўхшайди. Чоп қилинган ишлар учун талаб ҳар қандай 10 журналда мақола чиқариш, тўққизтаси Ўзбекистон ва биттаси четда.
Доцент – илмий унвон, у лавозим ҳам бўлиши мумкин.
Профессор – илмий унвон

Икки жадвални таққослаб кўриб ва яна бир марта университетларимиз дунёнинг ҳеч бўлмаганда етакчи 4 500 та университети рўйхатига нега кирмаганини тушуниш мумкин. Жаҳоннинг минг университети рўйхатида Қозоғистоннинг тўққиз университети киритилган, ва уларнинг тўрттаси ҳатто энг юқори 500 университет сафига қўшилган. Нуфузга кўра ал-Форобий номидаги Қозоқ миллий университети МДҲ давлатлари орасида Москва давлат университетидан кейин 2-ўринда (210) туради. Сўнгги 70 йил давомида ҳалокатли зиддият ва урушдан азият чекаётган Фаластиннинг битта университети жаҳоннинг энг яхши 800 университети қаторида. Хўш, муаммо нимада?

Биз сифатга эмас, жараёнга эътибор қаратмоқдамиз. Тан олиш керак, баъзи кекса ёшдаги, собиқ совет даврида билим олган фан докторларимиз ҳанузгача ўша эски билимларини ушлаб олган. Шу боис янгилик ва ўзгача қарашларни олқишлашмайди, нуфузли чет журналларида чиқишлар қилишга уринмайди, кўплари чет тилини билмайди, ривожланган давлатлар олимлари билан илмий баҳсларга киришмайди. Бизнинг илмий даражамизни тўғридан тўғри тан оладиган давлатлар саноқлидир, мумкин МДҲ ичида 2-3 давлат бўлиши мумкин.

Олий таълим тизимига киритилган янгиликлар натижаларини қачон кўрамиз?

2018 йил 5 июнда қабул қилинган «Таълим ҳақида» қонун президент Ўзбекистонга кўпроқ чет эллик эксперт-олимларни жалб қилиш ва халқаро университетлар бўлимларини очишга эътибор бераётганини яққол кўрсатиб турибди.

2019 йил 28 май куни илм-фан ва олий таълим соҳасини ривожлантириш бўйича белгиланган вазифалар ижросига бағишланган йиғилишда президент соҳага оид давлат дастурларини шакллантириш ва марказлашган тартибда молиялаштириш орқали илм-фанни тубдан ривожлантириш, юксак натижадорликка йўналтирилган ихтисосликлар бўйича миллий лабораториялар тизимини яратиш, илмий ишланмаларни тижоратлаштириш, халқаро рейтингларда мамлакатимиз фани нуфузини кўтариш бўйича топшириқлар берганди.

Яқин ва узоқ истиқболдаги иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан мамлакатга қайси соҳа учун қандай мутахассис керак бўлади, шуни ҳозирдан чуқур ўйлаш, замон талаби, ислоҳотлар шиддатига мос кадрларни тарбиялаш зарурати ҳақида хали ҳам ишлар амалга оширилмаган. Хўш, президентнинг ушбу қарор ва топшириқларини амалга ошириш учун вазирлик ва ректорларлага яна қанча йиғилиш ва қўшимча қарорлар керак? Наҳотки «йўл харитаси»ни ишлаб чиқиш шунчалик қийин бўлса? Президент ҳар бир масалага марказий эътибор бериб келаётганини кўриб турибмиз ва бир кун келиб бу масалани ҳам кўтариши табиий, демак, шахсан мамлакат президенти бу муаммоларни ўртага ташламагунча, нимани кутиб турибмиз ва нега уларни ҳал қилмаяпмиз?

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарига мос келмаслиги мумкин.