Shamolmi, atommi? Yana AESlar va ekologik energiya haqida

Kunda-kunora mahalliy OAVda atom elektr stansiyasi qurilishi haqida yangiliklar chiqib turibdi. O‘quvchilar AES qurilishiga ko‘nikdi aniqrog‘i, ko‘ndi. Ehtimol bu rostdan ham bizni arzon va doimiy elektr energiya bilan ta’minlovchi to‘g‘ri tanlovdir. Ammo shunga qaramay har birimizda savol tug‘ilishi tabiiy – nega Quyosh yoki shamol emas, atom stansiyasi? “Daryo” kolumnisti Yevgeniy Sklyarevskiy bu borada o‘z mulohazalarini o‘rtoqlashadi.

Eslatib o‘taman, “Troll.uz”ning mashhur muallifi “Bizda yilning 300 kuni quyoshli, ammo biz atom elektr stansiyasi quramiz” deb kinoyali post qoldirgan edi. Biz yaqinda borib kelgan Germaniyada kamdan kam joylardagina shamol elektr stansiyalarsiz joylarni ko‘ramiz. Germaniya energetik burilish konsepsiyasini qabul qilgan bo‘lib, unda uglevodorod va yadro energetikasidan foydalanishdan bosqichma-bosqich voz kechish va ularning manbalarini qayta tiklashga qaratilgan.

Mazkur konsepsiya doirasida mos ravishda 2020-yilda muqobil energiya olish miqdorini 35 foizgacha, 2030, 2040 va 2050-yillarga kelib 50, 65, hattoki 80 foizgacha oshirib borishni reja qilgan. 2019-yil boshlaridagi ma’lumotga ko‘ra, ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining 40 foizi foizi Quyosh va shamol energiyasiga to‘g‘ri kelgani bu ishga reja qilingandan ham faolroq kirishilganini bildiradi.

Nima uchun Germaniyada bu ishlar amalga oshmoqda-yu, bizda tiklanuvchi energiyaga o‘tish qiyin kechmoqda? Bu savollarimga moskvalik hamkasbim Aleksandr Militskiy quyidagicha javob berdi:

1. Kuchlanish darajasiga mos ravishda juda qimmat, AES va IESdan ikki barobar qimmatga tushadi. Yevropada ommaviy qurilishiga asosiy sabab Yashillar partiyasininv faol bosimi va ta’siri  hisobiga;

2. Mazkur energiya manbalari odamlar ehtiyojiga qarab emas, balki sharoitga qarab kuchli ishlab chiqiladi. Masalan, Quyosh charaqlab turganda ko‘proq va aynan elektr energiyasiga talab ortgan qishning qorong‘u bulutli kunlarida kamroq ishlab chiqiladi. Shamol elektr stansiyalari haqida gapirmay qo‘ya qolay;

3. Sanoat darajasidagi ehtiyojni qondirish uchun muqobil manbalar orqali arzon va ta’sirli energiya miqdorini to‘plash hozirgi kunda ilojsiz;

4. Istalgan vaqtda sharoit o‘zgarishi bilan (bulutli havo, tunda, shamol susayganda) yo‘qotilgan kuchlanishni qoplash uchun tezda o‘zgartirish mumkin bo‘lgan manbalar zarur. Bular IES va kam darajada GESlardir. Muqobil energiya manbalariga ishlab chiqarishga uchun shatoit birdaniga yo‘qolganda IES va GESlar ularga o‘rnatilgan kuchlanish miqdoridagi elektrni qoplab bera olishi kerak. Mana shu tufayli ikki marta ovoragarchilik va 7/24 ishlolmaydigan dublyor stansiyaga ikki barobar xarajat ketadi;

5. Bular yordamida faqat Quyosh charaqlab va shamol esib turganida IESga sarflanayotgan gazni ozgina tejab olish mumkin xolos;

6. Shu uchun ham juda katta maydonlar kerak. Cho‘llar bo‘lsa-ku mayli, ammo aholi yashaydigan joylarda bu mumkin emas yoki juda qimmat;

7. Xizmatlar ham qimmatga tushadi. Quyosh panellarini changlardan doimo tozalab turish talab etiladi, bo‘lmasa ularning energiya ishlab chiqarish quvvati ikki barobarga, hatto undan ko‘pga tushib ketadi. Ha, katta shahar ehtiyojini qondirmoqchi bo‘lsak, undan-da katta maydondagi panellarni tozalashga to‘g‘ri keladi;

8. AESga kelsak, u arzon va uzluksiz energiyani 7/24 tarzida kamchiqim ta’minlashi mumkin. U uzluksiz ravishda ehtiyojni qoplar darajadagi energiyani ishlab chiqa oladi va ehtiyoj ko‘tarilganida TESlar orqali boshqarilib turiladi.

Javoblar taxminan mana shunday. Iqtibos tugadi. U go‘yoki ekologik elektr manbalarini asosli ravishda rad etdi. Ammo (siz tasodiflarga ishonasizmi?) o‘sha  oqshom biz Facebook’da bu savolni muhokama qilayotganimizdayoq deputat va senatorlar Oliy Majlisning yalpi yig‘ilishida “Tiklanuvchi elektr energiyalaridan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunni qabul qildi. Ekspertlarning xulosasiga ko‘ra, tiklanuvchi energiya manbalari quvvati 51 milliard tonna neftga teng ekvivalentda, texnik imkoniyatlari esa 182,32 milliard tonna neftga teng ekan. Bu ko‘rsatkichlar hozirda qazib olinayotgan energiya manbalarini uch barobarga tejashga olib kelar ekan. Ammo hozirgi vaqtda bu salohiyatning 0,31 foizidangina foydalanilmoqda.

Yangi qonun energiya ishlab chiqaruvchilarga imtiyoz tarzida mulk solig‘idan ozod qilinishi va tiklanuvchi energiya ishlab chiqarish uchun qurilajak yerdan (kuchlanish 0,1 mVt va undan katta bo‘lsa) yer solig‘idan 10 yilga ozod qilinishi bilan yengillik berishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, tiklanuvchi energiya manbalarini ishlab chiqaruvchi davlat ro‘yxatidan o‘tkan kundan boshlab 5 yilgacha barcha turdagi soliqlardan ozod qilinishi yozilgan. Bu qaror ekologik energiya haqidagi barcha savollarga berilgan javobdir.

So‘zim oxirida Berlin kelajakka bardoshlilikni o‘rganish instituti tomonidan tayyorlangan prezentatsiya suratini bo‘lishmoqchiman. Fotodagi fermerlar shamol elektr stansiyalariga qarshi kurashmoqda deb o‘ylaysizmi? Aksincha, ular elektr energiyasi savdosidan ulush oluvchi tadbirkorlardir.

Mazkur tur #UzWaterAware loyihasi  doirasida, Yevropa Ittifoqi homiyligida Markaziy Osiyo ekologik hududiy markazi tomonidan amalga oshirilganini eslatib o‘tamiz. #UzWaterAware loyihasining milliy hamkori O‘zbekiston suv xo‘jaligi vazirligidir.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazariga mos kelmasligi mumkin.