“Taksilar jangi”: Iqtisodiy modellar to‘qnashuvi bozorni qanday o‘zgartiradi?

Venchur kapitalizmi va klassik biznes o‘rtasidagi farq. Amaliy foyda evaziga yashovchi kompaniya kapitalizatsiya hisobidan rivojlanuvchi biznesga qarshi tura oladimi? O‘zbekistonda kredit narxi AQShdagidan baland bo‘lsa, mahalliy korxonalar raqobatbardosh bo‘la oladilarmi? “Kommersant.uz” “Yandeks.Taksi”ning O‘zbekiston bozoriga kirib kelishi misolida mana shular haqida so‘z yuritdi.

Oxirgi kunlarda O‘zbekiston OAVlari mamlakatda “Yandeks.Taksi” paydo bo‘lganligini faol muhokama qildilar. Taksi, agregatlar bozorida qanday oqibatlarga olib kelishini muhokama qilindi, bozor ishtirokchilari va ekspertlardan intervyular olindi, taxminlar bilan o‘rtoqlashildi.

Mazkur voqeaga munosabatlarni umumlashtirib, shunday ifodalash mumkin: “Katta moliyaga va IT-resursga ega yirik g‘arb kompaniyasi va bir juft mahalliy, resurslari cheklangan bo‘lsa ham, bozorni yaxshi biladigan puxta ishtirokchilar o‘rtasidagi raqobatni kuzatish qiziq. Qolaversa, “Yandeks” uzoq vaqt demping qila olmaydi – daromad ham ko‘rish kerak, shunday ekan, umumiy suratda, mahalliy agregatorlar raqobatga qodirlar”.

Lekin bu – aysbergning suv usti qismi. Bir qarashda ko‘zga tashlanmaydigan, bu raqobatchilar ortida turgan iqtisodiy modellar to‘qnashuvi yanada qiziqarliroq. Bu – kompaniya kapitalizatsiyasi o‘sishidan pul qiladigan venchur kapitalizmi (qulayroq bo‘lishi uchun “venchur modeli” deb ataymiz) vakili bilan amaliyot daromadi hisobiga kun ko‘ruvchi klassik kapitalizm (“klassik model”) to‘qnashuvining birinchi va yaqqol namunasi.

O‘zbekistonda venchur modelda ishlovchi birorta mashhur kompaniya yo‘q, deb qo‘rqmay ayta olaman.

IT-soha kompaniyalari (agar taksi agrigatorini IT-kompaniya deyish mumikn bo‘lsa) IT-mahsulot mohiyatiga ko‘ra, juda mobil sanaladi. Shu sababli, boshqa sohalardagi G‘arb kompaniyalari sentabrda konvertatsiya ochilganidan keyin endi qimirlashni boshlab, O‘zbekiston bozoriga kirishni o‘ylayotgan bo‘lsalar, IT-kompaniyalar bu bozorga kirib bo‘ldilar. Kelgusida boshqa soha korxonalari va iqtisodiyot tarmoqlari ham iqtisodiy modellar to‘qnashuvini o‘z tanalarida his etadilar, shu sababli bu tushunchalarga aniqlik kiritib olish lozim.

Maqola ikki qismdan iborat.

Birinchi qism O‘zbekiston sharoitida bozorni egallashda venchur modelining klassik modeldan afzalliklariga bag‘ishlangan va vaziyatga umumiy suratda baho beradi.

Ikkinchi qismda, iqtisodiy modeldan tashqari, “Yandeks”ning mahaliy agregatorlaridan ustunliklari yoritiladi.

Iqtisodiy modellar va ularning farqlari

Yuqorida tilga olingan yashirin to‘qnashuvni izohlash uchun gapni uzoqdan boshlab, venchur kapitalizm, IPO, “uzun pullar”, kapitalizatsiya va hokazo tushunchalarga aniqlik kiritib olish kerak bo‘ladi. Tanishlar orasida o‘tkazganim qisqa so‘rovdan ko‘rindiki, yetarlicha bilim va hayotiy tajribaga ega insonlar (hayratlanarlisi, moliyaga aloqasi borlar) ham bu tushunchalar haqida yuzaki tasavvurga ega ekanlar. Shu sababli, atamalarni qo‘llashda biroz yengilroq yo‘l tutamiz.

Biznesdan hammaga tushunarli misolni olamiz – ko‘p qavatli uylar tagida ochilgan beshta minimarketdan iborat tarmoq. Bino va savdo jihozlari firma mulki, brend rasman ro‘yxatdan o‘tgan. Bu klassik modeldagi biznes namunasi bo‘ladi.

Bu firma qanday pul topishi ayon – tovarni arzonroq oladi, qimmatroq sotadi. Muayyan davr ichidagi sotuvlar hajmi – kompaniyaning shu davr uchun tushumi summasi sanaladi. Undan tovar qiymati, transport xarajatlari, sotuvchilar maoshlari va boshqa sarflar chiqarib tashlanadi. Qolgani – kompaniyaning amaliyot foydasi (yoki zarari). Soliq va boshqa majburiy yig‘imlar to‘langach, kompaniyaning sof foydasi (yoki zarari) qoladi.

Korxona ochilishida uning egasi o‘z pulini tikkan – korxonaga investitsiya kiritgan. Korxona sohibining mo‘ljali – korxona sof foydasiga egalik qilish. Binobarin, kompaniya egasining maqsadi hamyoniga ko‘proq pul tushirish, ilmiy tilda aytganda – sof foydani maksimallashtirish. G‘oya juda ravshan, buni klassik model deb ataymiz.

Agar kompaniya sotiladigan bo‘lsa, uning bozor qiymati qanday shakllanishi ham tushunarli. Bu, asosan, bino va savdo jihozlarining joriy narxi yig‘indisi bo‘ladi. Agar biznes yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, foyda keltirayotgan bo‘lsa, daromadlilik va izga qo‘yilgan biznes-jarayonlar, yetkazib beruvchilar bilan kelishuvlar uchun qanchadir qo‘shimcha qo‘shilishi mumkin. Biznes zararga kirgan bo‘lsa va yoki qarzi bo‘lsa, narxi undagi mol-mulkning narxidan ham pastroq bo‘ladi. Hozircha biz kompaniyaning bozor narxi uning kapitalizatsiyasiga teng, deb olamiz.

Endi venchur modelini va bu modelning eng yorqin namunalaridan biri – Uber kompaniyasini ko‘rib chiqamiz. Uber kapitalizatsiyasi 60 milliard dollar atrofida deb baholanadi, bu “Gazprom”ning, butun zavodlari, quvurlari, konlari va binolari bilan qo‘shib hisoblagandagi kapitalizatsiyasidan yuqoridir.

Bunday katta summa qayerdan paydo bo‘ldi? Marketologlarning oxirgi baholariga ko‘ra, Uber brendining bahosi – 10 milliard dolllar. Ilovaning o‘zini, algoritmlarni, server infratuzilmasini, reklama va sh.k.ni baholashning iloji yo‘q, shuning uchun maksimum 10 milliard dollar deb hisoblaymiz. Jami 20 milliard, bu 60 milliardning uchdan biri degani. Kompaniyaning qolgan aktivlari – haydovchilardagi 7 millionta o‘rnatilgan ilova, 75 million nafar foydalanuvchi – bularni pulga chaqish qiyin.

Kompaniyaning daromadliligi qanday deysizmi? Faoliyatning har oyida 500 million dollar sof zarar. Xo‘sh, unda bunchalik zarar ko‘rib ishlayotgan kompaniya narxining qolgan 40 milliard dollarini nima tashkil etadi? – Odamlar, investorlarning kompaniya muvaffaqiyatiga ishonishi!

Shuni ham qo‘shimcha qilish kerakki, Uber – xususiy kompaniya, ya’ni kompaniya hissasi (aksiyasi)ni uning egalariga bevosita murojaat qilib sotib olish mumkin. Kompaniya IPO (Initial Public Offering – fond birjasida aksiyalarning birlamchi ommaviy joylashtirilishi)ni amalga oshirganda, u ommaviy kompaniyaga aylanadi va bu holda kompaniya aksiyalarini istagan kishi (keyin u kompaniya investori sanaladi) fond birjasida sotib olish imkoniga ega bo‘ladi (aniqroq aytganda, istagan odam istalgancha aksiya sotib ololmaydi, lekin maydalashib o‘tirmaymiz). Bu ma’lumotlarni sabr bilan o‘zlashtirib turasiz – ular keyinroq asqotadi.

Xo‘sh, Uber ilovalar ishlab chiqish, reklama, server jihozlari xarajatlarini nima evaziga qoplaydi, yana har oyda 500 million dollargacha zararni ham “ko‘rdim” demaydi? Bular bari navbatdagi investitsiyalar raundi hisobidan. Investitsiyalar raundi – bu nima? Deylik, kompaniya potensial investorlarni yig‘adi va ularga, oling, aksiyalarining 10 foizini 100 million dollarga sotib olishni taklif qiladi. Shu tariqa, kompaniya egalari kompaniyaning umumiy narxini 1 milliard dollar deb baholaydilar. Turli usullar bilan potensial investorlarni o‘zlarining baholari haq ekaniga ishontirishga intiladilar – hisobotlar, rejalar, hisob-kitoblarni taqdim etadilar. Tomonlar narx haqida bir bitimga kelishganda, investorlar kompaniya aksiyalariga ega bo‘ladilar, kompaniya esa investorlardan pul undiradi va ularni o‘z faoliyatiga sarflaydi. Ushbu bitim bo‘yicha kompaniyaning baholanishi – bu kompaniyaning bitim vaqtidagi kapitalizatsiyasidir (lekin to‘laqonli emas, buni moliyachilar tushunishadi). Mana shu investitsiyalarning birinchi raundi sanaladi.

Keyin Uber olingan mablag‘larni o‘zining joriy maqsadlariga ishlatadi. Shu o‘rinda avvalda keltirganimiz beshta minimarket tarmog‘i va bu tarmoq egasining maqsadi sof foydani maksimallashtirish ekanligini yodga olamiz. Uber rahbariyatining maqsadi esa butunlay o‘zgacha. Kompaniya har bir dollarni keyingi investitsiyalar raundi uchun kapitalizatsiyani maksimallashtirish maqsadlariga sarflaydi. Kompaniya barcha pullarni hazm qilgach, ikkinchi investitsiyalar raundi o‘tkaziladi. O‘tgan raundda olingan 100 million dollar yordamida kompaniya shunchalik faol ishlagan bo‘ladiki, endi o‘zining narxini 1 milliard dollar deb emas, balki 10 milliard dollar etib ko‘rsatadi. Bu gal investorlarga navbatdagi 10 foiz aksiyasini 100 million dollarga emas, balki 1 milliard dollarga sotib olishni taklif etadi. Bitim yakunlangach, kompaniyada 80 foiz aksiyasi va 1 milliard dollar puli bo‘ladi. Bu holatdan birinchi raundda 100 million dollarga aksiya sotib olgan venchur investorlar mamnun bo‘ladilar, chunki ularning aksiyalari jndi 10 barobar qimmat turadi, ya’ni ular 900 foizlik foyda ko‘rdilar.

Venchur model vs klassik model

Venchur investor minimarketlar tarmog‘iga ega bo‘lgan klassik investordan nimasi bilan farqlanadi? Venchur so‘zini so‘zma-so‘z o‘girganda “qaltislik” ma’nosi chiqadi. Kapitalizatsiyaning o‘ta tez o‘sishiga qaratilgan kompaniya strategiyalari, odatda, o‘ta xatarlidir. O‘z investitsiyalarini butunlay yo‘qotish xatari katta. Lekin venchur investorlar kapitallarining mayda-mayda qismlarga bo‘lib, turli kompaniyalarga tikadilar, shunda oltitadan beshtasi kuysa ham, bitta “tirik” qolgani 900 foiz daromad keltiradi va kasod bo‘lganlar o‘rnini qoplaydi.

Investitsiyalar raundlari bitta, bir nechta bo‘lishi va umuman bo‘lmasligi ham mumkin. Ular qancha bo‘lmasin, kompaniyaning asosiy maqsadi – IPO’ga chiqish. Mohiyatan, bu oxirgi investitsiya raundi, farqi – bu usulda istagan (deyarli) odam investor bo‘lishi va aksiyalarni bevosita kompaniya egalaridan emas, balki fond birjasida xarid qilishi mumkin. IPO’dan oldin ham kompaniya kapitalizatsiyasini baholash o‘tkaziladi, bir aksiyaning muayyan qiymati – birlamchi joylashtirish qiymati e’lon qilinadi. Tegishlicha, kompaniyaning birlamchi kapitalizatsiyasi (mana endi istisnolarsiz kapitalizatsiya – chunki kompaniya ommaviy bo‘ldi va fond birjasiga chiqdi) kompaniyaning barcha aksiyalari umumiy qiymati sanaladi. Birja ishtirokchilari (investorlar) bu qiymatga rozi bo‘lishlari ham, uni (yuqori yoki quyiga qarab) o‘zgartirishlari ham mumkin. Bu qiymatning asosini har doim ham kompaniyaga tegishli mol-mulk, aktivlar va umuman, qo‘l bilan ushlab bo‘ladigan, sotish yoki xarid qilish mumkin bo‘lgan ashyo tashkil qilavermaydi. Qoidaga ko‘ra, venchur kompaniyasi aksiyalarining asosiy qiymati – bu investorlarning ushbu narx o‘zini oqlashiga va yoki kelgusida o‘sishiga ishonchidir (ushbu maqolada buni iqtisodiy atama deb qabul qilamiz va u “Yandeks”ga ham tegishli bo‘ladi). Venchur kapitalistlari esa, aksiyalarni kompaniyaga “ishonch past” bo‘lgan paytda xarid qilib, “ishonch yuqori” bo‘lganida sotish orqali daromad ko‘radilar.

Shu tariqa, venchur kompaniya strategiyasi yaqin kelajakda amaliyotdan foyda ko‘rishni o‘z ichiga olmasligi ham mumkin (nazariy jihatdan, qachondir bir kun kelib kompaniya biznes modeli qandaydir amaliy foyda keltirishiga qodir bo‘lishiga ishoraning o‘zi yetarli).

Qolaversa, kompaniya rivojlanishining qaysidir bosqichida har oyda 500 million dollarni vertolyotdan sochish kapitalizatsiyani oshirishning eng samarali (har bir sarflangan dollar uchun ko‘proq dollar keltiradigan) usuli deb topilsa, bu qanchalik ahmoqona ko‘rinmasin, albatta, bajariladi.

“Yandeks. Taksi”ning nima aloqasi bor

Uber o‘z rivojlanishining ushbu bosqichida investitsiyalar raundlaridan pul to‘plamoqda, to‘plaganlarini vertolyotdan sochmoqda va bu bilan xuddi shunday pul xarj qila olmaydigan raqobatchilarni yo‘q qilib, bozorlarni egallamoqda. Nima uchun? Chunki har bir yangi egallagangan bozor hisobotga kiradi va keyingi investitsiyalar raundida investorlarning ishonchini qozonishga xizmat qiladi. Bunday strategiyaga faqat bir yo‘l bilan qarshi turish mumkin – uni biz tiyib turish strategiyasi deb ataymiz – bozorni egallab olishni shunchalik qiyinlashtirish kerakki, buning uchun juda katta miqdorda pul talab qilinsin va bu xarjlarni ishonch ortishi ham, tegishlicha kapitalizatsiyaning ko‘payishi ham qoplay olmasin.

Qoidaga ko‘ra, tiyib turish strategiyasi ham hujum qilayotgan kompaniya sarflaganchalik mablag‘ talab qiladi. “Yandeks.Taksi” Rossiya bozorida “Yandeks” bosh kompaniyasining pullari hisobiga tiyib turish strategiyasini amalga oshira oldi va Uber chekinishga majbur bo‘ldi. Lekin chekinishni qoyillatdi. O‘zbekiston matbuoti bu jihatga e’tibor bermayapti – Uber va “Yandeks.Taksi” MDH mamlakatlari bozorida umumiy kompaniya yaratdilar. Bu juda qudratli alyansga aylanadi, chunki u ikkala kompaniyaning moliyaviy va texnologik imkoniyatlarini jamlaydi, boz ustiga, narx bobidagi o‘zaro raqobatdan holi bo‘ladi. To‘g‘ri, yana GETT va boshqa agregatorlar ham bor, lekin MDH bozorida ular (hozircha) ahamiyatga ega emas. Kirish qismimiz cho‘zilib ketgani uchun mohiyatni bir juft abzasda ifodalaymiz. Buning uchun yuqorida bilib olganimiz tushunchalar kerak bo‘ladi.

“Yandeks”—Uber alyansi – bu sof ko‘rinishdagi venchur kompaniya emas, lekin klassik modeldan venchurga yaqinroq shaklga ega. U ko‘p jihatdan amaliy foyda ko‘rishga emas, balki kapitalizatsiya o‘sishiga yo‘naltirilgan va 2019-yilda (mish-mishlarga ko‘ra) IPO’ga chiqishni rejalashtirgan. Shu tariqa, O‘zbekiston bozorini egallash – muvaffaqiyatliroq IPO’ga hozirlik ko‘rish, investorlar ishonchini mustahkamlash uchun hisobotdagi qo‘shimcha bir band.

“Kommersant.uz”ga bergan intervyusida Akmal Payziyev o‘z kompaniyasi faoliyati haqida so‘zladi, ammo tushum haqida og‘iz ochgani yo‘q. Bizga ma’lum axborotlarga asoslanib, uni hisoblab ko‘ramiz. MyTaxi marketing bo‘limi Facebook’dagi sahifasida uch yil davomidagi faoliyati hisobotini e’lon qildi. Bu hisobotdagi eng muhim raqam – uch yil ichida 24 100 000 kilometr yurilganligi va 2017-yilning o‘zida bu ko‘rsatkich 13 100 000 kilometrni tashkil qilganligidir. Kompaniya asoschisi bilan intervyudan ma’lum bo‘ladiki, kompaniya komissiyasi yo‘l kiraning 7–15 foizidir. Maksimum – 15 foizni asos qilib olaylik. Intervyuda kunlik o‘rtacha chaqiruv soni 4 000–5 000 tani tashkil qiladi. Demak, o‘rtacha masofa 8 kilometr bo‘ladi. “Ekonom” tarifida 8 kilometr 13 000 so‘m, “Komfort” tarifida – 16 000 so‘mga teng. Shu tariqa, bir kilometrning o‘rtacha qiymatini chiqaramiz – bu (maksimum olganda) 1 800 so‘m atrofida bo‘ladi. Binobarin, kompaniyaning uch yil davomidagi tushumi, maksimum olganda, quyidagicha: 24 100 000 * 1800 * 0,15 / 8100 = $800 000. Intervyudan bilamizki, ilovani ishlab chiqish uchun $300 000 miqdorida boshlang‘ich investitsiya kiritilgan. Ularni chiqarib tashlasak, uch yilda $500 000 qoladi (bu yalpi tushum!). Bu puldan hali maoshlar, jihozlar xaridi, soliq to‘lovlari va h.k. uchun xarjlarni chiqarib tashlash kerak.

“Yandeks” va Uber umumiy kompaniyaga, tegishlicha, $100 000 000 va $225 000 000 pul tikkanlar. Ushbu investitsiyalarni qo‘shib hisoblaganda, kompaniya balansida $400 000 000 bor, uning qiymati esa 3,8 milliard dollarga baholanmoqda. Aynan mana shu resurslar – kompaniyaning asosiy kuchi, hamma uchun e’lon qilingan “ishsiz turish vaqtini minimallashtiruvchi texnologiyalarning noyob to‘plami” esa, ikkinchi darajali. Hozirgi kunda, norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, Yandeks-Uber O‘zbekistonda haydovchiga har chaqiruv uchun 5 000 so‘mdan to‘lamoqda.

Ya’ni, MyTaxi haydovchidan (o‘rtacha) har kilometrga 270 so‘m olayotgan bo‘lsa, “Yandeks”—Uber (o‘rtacha) xuddi shu masofaga 625 so‘mdan qo‘shimcha haq to‘layapti (bir chaqiruvdagi o‘rtacha masofani 8 kilometr deb olganda). Farq yer bilan osmonchalik. MyTaxi va boshqa agregatorlarda cho‘ntagida $400 000 000 bo‘lgan gigantga qarshi tura olish uchun mablag‘ topilarmikan? Bunga ko‘zim yetmaydi.

Bu yerda gap aynan mana shu kompaniyada yetarlicha mablag‘ yo‘qligida emas. Agar shuncha puli bo‘lganda ham, G‘arb kompaniyalari bilan uzoq muddatli narx raqobatiga kirishish o‘zini oqlamagan bo‘lardi. Hozirda O‘zbekistonda pulning qiymati nihoyatda baland. Ya’ni pullardan foydalanish uchun to‘lash kerak bo‘ladigan narx (soddaroq aytganda – kredit foizi) juda yuqori. Bugungi kunda MB qayta moliyalashtirish stavkasi 14 foizni tashkil qiladi. Demak, biznes uchun bozor sharoitida, biror bir imtiyozlarsiz pul narxi yillik 16 foizga teng bo‘ladi. G‘arb kompaniyalari esa, bir–ikki foizga mablag‘lar jalb qilishlari mumkin.

Misollarda bu farq yaqqol ko‘rinadi. AQShda 20 yilga, yiliga ikki foiz ustamasi bilan 1 million dollar kredit olinadigan bo‘lsa, bu kredit uchun to‘lov birinchi yilda 70 000 dollarni, ikkinchi yil – 69 000 dollar, uchinchi yil – 68 000 dollarni tashkil qiladi va shu zaylda muddat oxiriga qadar mudom pasayib boradi.

O‘zbekistonda 20 yilga yillik 16 foizga 1 million dollarga kredit olinsa, to‘lovlar birinchi yilda 210 000 dollarni, ikkinchi yil – 202 000 dollarni, uchinchi yil – 194 000 dollarni tashkil qiladi va shu tarzda kamayib boradi.

Farq shunchalik kattaki, G‘arb kompaniyasi bilan narx bobida raqobat uchun mablag‘ bo‘lganda ham, ishni to‘xtatib, pulni boshqa kompaniyaga kreditga berib yuborish foydaliroq bo‘ladi.

Mavjud vaziyat ko‘p savollarni yuzaga keltiradi. Hukumat bozorning bunday yirtqichlarcha egallab olinishiga munosabat ko‘rsatishi lozimmi? Bu jarayon uzoq muddatli istiqbolda iste’molchilar uchun foydalimi? Bunday strategiyalarni cheklash kerakmi yoki kim zo‘r bo‘lsa, o‘sha g‘olib bo‘lsinmi? Bunday vaziyatlarning oldini olish uchun hukumat tomonidan cheklovchi choralar ko‘rish va investitsion muhitga zarar yetkazmaslik o‘rtasida muvozonatga erishish mumkinmi?

Har bir mamlakat bu masalani o‘z ra’yiga ko‘ra hal qiladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda hukumatlar Uberni cheklamaydi. Lekin masalan, Daniyada – taraqqiy etgan kapitalizmga va erkin bozorga ega mamlakatda Uber qonunchilik asosida hukumat tomonidan taqiqlangan va kompaniya bozordan chiqib ketishga majbur bo‘lgan.

Bir jihat aniq – O‘zbekiston jahon bozoriga to‘laqonli kirib bormoqda va hozirdayoq yangicha iqtisodiy voqelikka dus kelmoqda, hukumatdan bunday vaziyatlarda oldindan choralar ko‘rish strategiyasini ishlab chiqish talab etiladi.