Венчур капитализми ва классик бизнес ўртасидаги фарқ. Амалий фойда эвазига яшовчи компания капитализация ҳисобидан ривожланувчи бизнесга қарши тура оладими? Ўзбекистонда кредит нархи АҚШдагидан баланд бўлса, маҳаллий корхоналар рақобатбардош бўла оладиларми? «Kommersant.uz» «Яндекс.Такси»нинг Ўзбекистон бозорига кириб келиши мисолида мана шулар ҳақида сўз юритди.
Охирги кунларда Ўзбекистон ОАВлари мамлакатда «Яндекс.Такси» пайдо бўлганлигини фаол муҳокама қилдилар. Такси, агрегатлар бозорида қандай оқибатларга олиб келишини муҳокама қилинди, бозор иштирокчилари ва экспертлардан интервьюлар олинди, тахминлар билан ўртоқлашилди.
Мазкур воқеага муносабатларни умумлаштириб, шундай ифодалаш мумкин: «Катта молияга ва IT-ресурсга эга йирик ғарб компанияси ва бир жуфт маҳаллий, ресурслари чекланган бўлса ҳам, бозорни яхши биладиган пухта иштирокчилар ўртасидаги рақобатни кузатиш қизиқ. Қолаверса, «Яндекс» узоқ вақт демпинг қила олмайди – даромад ҳам кўриш керак, шундай экан, умумий суратда, маҳаллий агрегаторлар рақобатга қодирлар».
Лекин бу – айсбергнинг сув усти қисми. Бир қарашда кўзга ташланмайдиган, бу рақобатчилар ортида турган иқтисодий моделлар тўқнашуви янада қизиқарлироқ. Бу – компания капитализацияси ўсишидан пул қиладиган венчур капитализми (қулайроқ бўлиши учун «венчур модели» деб атаймиз) вакили билан амалиёт даромади ҳисобига кун кўрувчи классик капитализм («классик модель») тўқнашувининг биринчи ва яққол намунаси.
Ўзбекистонда венчур моделда ишловчи бирорта машҳур компания йўқ, деб қўрқмай айта оламан.
IT-соҳа компаниялари (агар такси агригаторини IT-компания дейиш мумикн бўлса) IT-маҳсулот моҳиятига кўра, жуда мобил саналади. Шу сабабли, бошқа соҳалардаги Ғарб компаниялари сентябрда конвертация очилганидан кейин энди қимирлашни бошлаб, Ўзбекистон бозорига киришни ўйлаётган бўлсалар, IT-компаниялар бу бозорга кириб бўлдилар. Келгусида бошқа соҳа корхоналари ва иқтисодиёт тармоқлари ҳам иқтисодий моделлар тўқнашувини ўз таналарида ҳис этадилар, шу сабабли бу тушунчаларга аниқлик киритиб олиш лозим.
Мақола икки қисмдан иборат.
Биринчи қисм Ўзбекистон шароитида бозорни эгаллашда венчур моделининг классик моделдан афзалликларига бағишланган ва вазиятга умумий суратда баҳо беради.
Иккинчи қисмда, иқтисодий моделдан ташқари, «Яндекс»нинг маҳалий агрегаторларидан устунликлари ёритилади.
Иқтисодий моделлар ва уларнинг фарқлари
Юқорида тилга олинган яширин тўқнашувни изоҳлаш учун гапни узоқдан бошлаб, венчур капитализм, IPO, «узун пуллар», капитализация ва ҳоказо тушунчаларга аниқлик киритиб олиш керак бўлади. Танишлар орасида ўтказганим қисқа сўровдан кўриндики, етарлича билим ва ҳаётий тажрибага эга инсонлар (ҳайратланарлиси, молияга алоқаси борлар) ҳам бу тушунчалар ҳақида юзаки тасаввурга эга эканлар. Шу сабабли, атамаларни қўллашда бироз енгилроқ йўл тутамиз.Бизнесдан ҳаммага тушунарли мисолни оламиз – кўп қаватли уйлар тагида очилган бешта минимаркетдан иборат тармоқ. Бино ва савдо жиҳозлари фирма мулки, бренд расман рўйхатдан ўтган. Бу классик моделдаги бизнес намунаси бўлади.
Бу фирма қандай пул топиши аён – товарни арзонроқ олади, қимматроқ сотади. Муайян давр ичидаги сотувлар ҳажми – компаниянинг шу давр учун тушуми суммаси саналади. Ундан товар қиймати, транспорт харажатлари, сотувчилар маошлари ва бошқа сарфлар чиқариб ташланади. Қолгани – компаниянинг амалиёт фойдаси (ёки зарари). Солиқ ва бошқа мажбурий йиғимлар тўлангач, компаниянинг соф фойдаси (ёки зарари) қолади.
Корхона очилишида унинг эгаси ўз пулини тиккан – корхонага инвестиция киритган. Корхона соҳибининг мўлжали – корхона соф фойдасига эгалик қилиш. Бинобарин, компания эгасининг мақсади ҳамёнига кўпроқ пул тушириш, илмий тилда айтганда – соф фойдани максималлаштириш. Ғоя жуда равшан, буни классик модель деб атаймиз.
Агар компания сотиладиган бўлса, унинг бозор қиймати қандай шаклланиши ҳам тушунарли. Бу, асосан, бино ва савдо жиҳозларининг жорий нархи йиғиндиси бўлади. Агар бизнес яхши йўлга қўйилган, фойда келтираётган бўлса, даромадлилик ва изга қўйилган бизнес-жараёнлар, етказиб берувчилар билан келишувлар учун қанчадир қўшимча қўшилиши мумкин. Бизнес зарарга кирган бўлса ва ёки қарзи бўлса, нархи ундаги мол-мулкнинг нархидан ҳам пастроқ бўлади. Ҳозирча биз компаниянинг бозор нархи унинг капитализациясига тенг, деб оламиз.
Энди венчур моделини ва бу моделнинг энг ёрқин намуналаридан бири – Uber компаниясини кўриб чиқамиз. Uber капитализацияси 60 миллиард доллар атрофида деб баҳоланади, бу «Газпром»нинг, бутун заводлари, қувурлари, конлари ва бинолари билан қўшиб ҳисоблагандаги капитализациясидан юқоридир.
Бундай катта сумма қаердан пайдо бўлди? Marketологларнинг охирги баҳоларига кўра, Uber брендининг баҳоси – 10 миллиард долллар. Илованинг ўзини, алгоритмларни, сервер инфратузилмасини, реклама ва ш.к.ни баҳолашнинг иложи йўқ, шунинг учун максимум 10 миллиард доллар деб ҳисоблаймиз. Жами 20 миллиард, бу 60 миллиарднинг учдан бири дегани. Компаниянинг қолган активлари – ҳайдовчилардаги 7 миллионта ўрнатилган илова, 75 миллион нафар фойдаланувчи – буларни пулга чақиш қийин.
Компаниянинг даромадлилиги қандай дейсизми? Фаолиятнинг ҳар ойида 500 миллион доллар соф зарар. Хўш, унда бунчалик зарар кўриб ишлаётган компания нархининг қолган 40 миллиард долларини нима ташкил этади? – Одамлар, инвесторларнинг компания муваффақиятига ишониши!
Шуни ҳам қўшимча қилиш керакки, Uber – хусусий компания, яъни компания ҳиссаси (акцияси)ни унинг эгаларига бевосита мурожаат қилиб сотиб олиш мумкин. Компания IPO (Initial Public Offering – фонд биржасида акцияларнинг бирламчи оммавий жойлаштирилиши)ни амалга оширганда, у оммавий компанияга айланади ва бу ҳолда компания акцияларини истаган киши (кейин у компания инвестори саналади) фонд биржасида сотиб олиш имконига эга бўлади (аниқроқ айтганда, истаган одам исталганча акция сотиб ололмайди, лекин майдалашиб ўтирмаймиз). Бу маълумотларни сабр билан ўзлаштириб турасиз – улар кейинроқ асқотади.
Хўш, Uber иловалар ишлаб чиқиш, реклама, сервер жиҳозлари харажатларини нима эвазига қоплайди, яна ҳар ойда 500 миллион долларгача зарарни ҳам «кўрдим» демайди? Булар бари навбатдаги инвестициялар раунди ҳисобидан. Инвестициялар раунди – бу нима? Дейлик, компания потенциал инвесторларни йиғади ва уларга, олинг, акцияларининг 10 фоизини 100 миллион долларга сотиб олишни таклиф қилади. Шу тариқа, компания эгалари компаниянинг умумий нархини 1 миллиард доллар деб баҳолайдилар. Турли усуллар билан потенциал инвесторларни ўзларининг баҳолари ҳақ эканига ишонтиришга интиладилар – ҳисоботлар, режалар, ҳисоб-китобларни тақдим этадилар. Томонлар нарх ҳақида бир битимга келишганда, инвесторлар компания акцияларига эга бўладилар, компания эса инвесторлардан пул ундиради ва уларни ўз фаолиятига сарфлайди. Ушбу битим бўйича компаниянинг баҳоланиши – бу компаниянинг битим вақтидаги капитализациясидир (лекин тўлақонли эмас, буни молиячилар тушунишади). Мана шу инвестицияларнинг биринчи раунди саналади.
Кейин Uber олинган маблағларни ўзининг жорий мақсадларига ишлатади. Шу ўринда аввалда келтирганимиз бешта минимаркет тармоғи ва бу тармоқ эгасининг мақсади соф фойдани максималлаштириш эканлигини ёдга оламиз. Uber раҳбариятининг мақсади эса бутунлай ўзгача. Компания ҳар бир долларни кейинги инвестициялар раунди учун капитализацияни максималлаштириш мақсадларига сарфлайди. Компания барча пулларни ҳазм қилгач, иккинчи инвестициялар раунди ўтказилади. Ўтган раундда олинган 100 миллион доллар ёрдамида компания шунчалик фаол ишлаган бўладики, энди ўзининг нархини 1 миллиард доллар деб эмас, балки 10 миллиард доллар этиб кўрсатади. Бу гал инвесторларга навбатдаги 10 фоиз акциясини 100 миллион долларга эмас, балки 1 миллиард долларга сотиб олишни таклиф этади. Битим якунлангач, компанияда 80 фоиз акцияси ва 1 миллиард доллар пули бўлади. Бу ҳолатдан биринчи раундда 100 миллион долларга акция сотиб олган венчур инвесторлар мамнун бўладилар, чунки уларнинг акциялари жнди 10 баробар қиммат туради, яъни улар 900 фоизлик фойда кўрдилар.
Венчур модель вс классик модель
Венчур инвестор минимаркетлар тармоғига эга бўлган классик инвестордан нимаси билан фарқланади? Венчур сўзини сўзма-сўз ўгирганда «қалтислик» маъноси чиқади. Капитализациянинг ўта тез ўсишига қаратилган компания стратегиялари, одатда, ўта хатарлидир. Ўз инвестицияларини бутунлай йўқотиш хатари катта. Лекин венчур инвесторлар капиталларининг майда майда қисмларга бўлиб, турли компанияларга тикадилар, шунда олтитадан бештаси куйса ҳам, битта «тирик» қолгани 900 фоиз даромад келтиради ва касод бўлганлар ўрнини қоплайди.Инвестициялар раундлари битта, бир нечта бўлиши ва умуман бўлмаслиги ҳам мумкин. Улар қанча бўлмасин, компаниянинг асосий мақсади – IPO’га чиқиш. Моҳиятан, бу охирги инвестиция раунди, фарқи – бу усулда истаган (деярли) одам инвестор бўлиши ва акцияларни бевосита компания эгаларидан эмас, балки фонд биржасида харид қилиши мумкин. IPO’дан олдин ҳам компания капитализациясини баҳолаш ўтказилади, бир акциянинг муайян қиймати – бирламчи жойлаштириш қиймати эълон қилинади. Тегишлича, компаниянинг бирламчи капитализацияси (мана энди истисноларсиз капитализация – чунки компания оммавий бўлди ва фонд биржасига чиқди) компаниянинг барча акциялари умумий қиймати саналади. Биржа иштирокчилари (инвесторлар) бу қийматга рози бўлишлари ҳам, уни (юқори ёки қуйига қараб) ўзгартиришлари ҳам мумкин. Бу қийматнинг асосини ҳар доим ҳам компанияга тегишли мол-мулк, активлар ва умуман, қўл билан ушлаб бўладиган, сотиш ёки харид қилиш мумкин бўлган ашё ташкил қилавермайди. Қоидага кўра, венчур компанияси акцияларининг асосий қиймати – бу инвесторларнинг ушбу нарх ўзини оқлашига ва ёки келгусида ўсишига ишончидир (ушбу мақолада буни иқтисодий атама деб қабул қиламиз ва у «Яндекс»га ҳам тегишли бўлади). Венчур капиталистлари эса, акцияларни компанияга «ишонч паст» бўлган пайтда харид қилиб, «ишонч юқори» бўлганида сотиш орқали даромад кўрадилар.
Шу тариқа, венчур компания стратегияси яқин келажакда амалиётдан фойда кўришни ўз ичига олмаслиги ҳам мумкин (назарий жиҳатдан, қачондир бир кун келиб компания бизнес модели қандайдир амалий фойда келтиришига қодир бўлишига ишоранинг ўзи етарли).
Қолаверса, компания ривожланишининг қайсидир босқичида ҳар ойда 500 миллион долларни вертолётдан сочиш капитализацияни оширишнинг энг самарали (ҳар бир сарфланган доллар учун кўпроқ доллар келтирадиган) усули деб топилса, бу қанчалик аҳмоқона кўринмасин, албатта, бажарилади.
«Яндекс. Такси»нинг нима алоқаси бор
Uber ўз ривожланишининг ушбу босқичида инвестициялар раундларидан пул тўпламоқда, тўплаганларини вертолётдан сочмоқда ва бу билан худди шундай пул харж қила олмайдиган рақобатчиларни йўқ қилиб, бозорларни эгалламоқда. Нима учун? Чунки ҳар бир янги эгаллаганган бозор ҳисоботга киради ва кейинги инвестициялар раундида инвесторларнинг ишончини қозонишга хизмат қилади. Бундай стратегияга фақат бир йўл билан қарши туриш мумкин – уни биз тийиб туриш стратегияси деб атаймиз – бозорни эгаллаб олишни шунчалик қийинлаштириш керакки, бунинг учун жуда катта миқдорда пул талаб қилинсин ва бу харжларни ишонч ортиши ҳам, тегишлича капитализациянинг кўпайиши ҳам қоплай олмасин.Қоидага кўра, тийиб туриш стратегияси ҳам ҳужум қилаётган компания сарфлаганчалик маблағ талаб қилади. «Яндекс.Такси» Россия бозорида «Яндекс» бош компаниясининг пуллари ҳисобига тийиб туриш стратегиясини амалга ошира олди ва Uber чекинишга мажбур бўлди. Лекин чекинишни қойиллатди. Ўзбекистон матбуоти бу жиҳатга эътибор бермаяпти – Uber ва «Яндекс.Такси» МДҲ мамлакатлари бозорида умумий компания яратдилар. Бу жуда қудратли альянсга айланади, чунки у иккала компаниянинг молиявий ва технологик имкониятларини жамлайди, боз устига, нарх бобидаги ўзаро рақобатдан ҳоли бўлади. Тўғри, яна GETT ва бошқа агрегаторлар ҳам бор, лекин МДҲ бозорида улар (ҳозирча) аҳамиятга эга эмас. Кириш қисмимиз чўзилиб кетгани учун моҳиятни бир жуфт абзасда ифодалаймиз. Бунинг учун юқорида билиб олганимиз тушунчалар керак бўлади.
«Яндекс»—Uber альянси – бу соф кўринишдаги венчур компания эмас, лекин классик моделдан венчурга яқинроқ шаклга эга. У кўп жиҳатдан амалий фойда кўришга эмас, балки капитализация ўсишига йўналтирилган ва 2019 йилда (миш-мишларга кўра) IPO’га чиқишни режалаштирган. Шу тариқа, Ўзбекистон бозорини эгаллаш – муваффақиятлироқ IPO’га ҳозирлик кўриш, инвесторлар ишончини мустаҳкамлаш учун ҳисоботдаги қўшимча бир банд.
«Kommersant.uz»га берган интервьюсида Акмал Пайзиев ўз компанияси фаолияти ҳақида сўзлади, аммо тушум ҳақида оғиз очгани йўқ. Бизга маълум ахборотларга асосланиб, уни ҳисоблаб кўрамиз. MyTaxi маркетинг бўлими Facebook’даги саҳифасида уч йил давомидаги фаолияти ҳисоботини эълон қилди. Бу ҳисоботдаги энг муҳим рақам – уч йил ичида 24 100 000 километр юрилганлиги ва 2017 йилнинг ўзида бу кўрсаткич 13 100 000 километрни ташкил қилганлигидир. Компания асосчиси билан интервьюдан маълум бўладики, компания комиссияси йўл киранинг 7–15 фоизидир. Максимум – 15 фоизни асос қилиб олайлик. Интервьюда кунлик ўртача чақирув сони 4 000–5 000 тани ташкил қилади. Демак, ўртача масофа 8 километр бўлади. «Эконом» тарифида 8 километр 13 000 сўм, «Комфорт» тарифида – 16 000 сўмга тенг. Шу тариқа, бир километрнинг ўртача қийматини чиқарамиз – бу (максимум олганда) 1 800 сўм атрофида бўлади. Бинобарин, компаниянинг уч йил давомидаги тушуми, максимум олганда, қуйидагича: 24 100 000 * 1800 * 0,15 / 8100 = $800 000. Интервьюдан биламизки, иловани ишлаб чиқиш учун $300 000 миқдорида бошланғич инвестиция киритилган. Уларни чиқариб ташласак, уч йилда $500 000 қолади (бу ялпи тушум!). Бу пулдан ҳали маошлар, жиҳозлар хариди, солиқ тўловлари ва ҳ.к. учун харжларни чиқариб ташлаш керак.
«Яндекс» ва Uber умумий компанияга, тегишлича, $100 000 000 ва $225 000 000 пул тикканлар. Ушбу инвестицияларни қўшиб ҳисоблаганда, компания балансида $400 000 000 бор, унинг қиймати эса 3,8 миллиард долларга баҳоланмоқда. Айнан мана шу ресурслар – компаниянинг асосий кучи, ҳамма учун эълон қилинган «ишсиз туриш вақтини минималлаштирувчи технологияларнинг ноёб тўплами» эса, иккинчи даражали. Ҳозирги кунда, норасмий маълумотларга кўра, Яндекс-Uber Ўзбекистонда ҳайдовчига ҳар чақирув учун 5 000 сўмдан тўламоқда.
Яъни, MyTaxi ҳайдовчидан (ўртача) ҳар километрга 270 сўм олаётган бўлса, «Яндекс»—Uber (ўртача) худди шу масофага 625 сўмдан қўшимча ҳақ тўлаяпти (бир чақирувдаги ўртача масофани 8 километр деб олганда). Фарқ ер билан осмончалик. MyTaxi ва бошқа агрегаторларда чўнтагида $400 000 000 бўлган гигантга қарши тура олиш учун маблағ топилармикан? Бунга кўзим етмайди.
Бу ерда гап айнан мана шу компанияда етарлича маблағ йўқлигида эмас. Агар шунча пули бўлганда ҳам, Ғарб компаниялари билан узоқ муддатли нарх рақобатига киришиш ўзини оқламаган бўларди. Ҳозирда Ўзбекистонда пулнинг қиймати ниҳоятда баланд. Яъни пуллардан фойдаланиш учун тўлаш керак бўладиган нарх (соддароқ айтганда – кредит фоизи) жуда юқори. Бугунги кунда МБ қайта молиялаштириш ставкаси 14 фоизни ташкил қилади. Демак, бизнес учун бозор шароитида, бирор бир имтиёзларсиз пул нархи йиллик 16 фоизга тенг бўлади. Ғарб компаниялари эса, бир–икки фоизга маблағлар жалб қилишлари мумкин.
Мисолларда бу фарқ яққол кўринади. АҚШда 20 йилга, йилига икки фоиз устамаси билан 1 миллион доллар кредит олинадиган бўлса, бу кредит учун тўлов биринчи йилда 70 000 долларни, иккинчи йил – 69 000 доллар, учинчи йил – 68 000 долларни ташкил қилади ва шу зайлда муддат охирига қадар мудом пасайиб боради.
Ўзбекистонда 20 йилга йиллик 16 фоизга 1 миллион долларга кредит олинса, тўловлар биринчи йилда 210 000 долларни, иккинчи йил – 202 000 долларни, учинчи йил – 194 000 долларни ташкил қилади ва шу тарзда камайиб боради.
Фарқ шунчалик каттаки, Ғарб компанияси билан нарх бобида рақобат учун маблағ бўлганда ҳам, ишни тўхтатиб, пулни бошқа компанияга кредитга бериб юбориш фойдалироқ бўлади.
Мавжуд вазият кўп саволларни юзага келтиради. Ҳукумат бозорнинг бундай йиртқичларча эгаллаб олинишига муносабат кўрсатиши лозимми? Бу жараён узоқ муддатли истиқболда истеъмолчилар учун фойдалими? Бундай стратегияларни чеклаш керакми ёки ким зўр бўлса, ўша ғолиб бўлсинми? Бундай вазиятларнинг олдини олиш учун ҳукумат томонидан чекловчи чоралар кўриш ва инвестицион муҳитга зарар етказмаслик ўртасида мувозонатга эришиш мумкинми?
Ҳар бир мамлакат бу масалани ўз раъйига кўра ҳал қилади. Аксарият ривожланган мамлакатларда ҳукуматлар Uberни чекламайди. Лекин масалан, Данияда – тараққий этган капитализмга ва эркин бозорга эга мамлакатда Uber қонунчилик асосида ҳукумат томонидан тақиқланган ва компания бозордан чиқиб кетишга мажбур бўлган.
Бир жиҳат аниқ – Ўзбекистон жаҳон бозорига тўлақонли кириб бормоқда ва ҳозирдаёқ янгича иқтисодий воқеликка дус келмоқда, ҳукуматдан бундай вазиятларда олдиндан чоралар кўриш стратегиясини ишлаб чиқиш талаб этилади.
Изоҳ (0)