Ақл тишлари — шунчаки фойдасиз тиш эмас, балки эволюциянинг ҳали тўлиқ тушунилмаган сирли белгиларидан биридир. Улар энг охирги бўлиб чиқади, кўпинча ноқулайлик туғдиради, баъзида эса умуман чиқмайди. Нима учун улар ақл тишлари деб аталади? Замонавий одам учун улар чиндан ҳам керакми? Уларни қачон олиб ташлаган маъқул? Мақолада шу каби саволларга жавоб топасиз.
Ақл тиши номи қаердан келиб чиққан?
Тиббиётда бу тишлар учинчи молярлар деб аталади, бироқ халқ орасида бошқа ном — “ақл тиши” кенг тарқалган. Бу атамани биринчи бўлиб қадимги Рим олими Катта Плиний ишлатган. У бу тишлар одатда 17–25 ёшда, яъни инсон етуклик ва ҳаётий тажрибага эга бўладиган даврда чиқишини таъкидлаган.
Турли маданиятларда бу тишларга ўзига хос муносабат бўлган:
- Хитойда уларни тақдир билан боғлашган.
- Японияда эса уларнинг йўқлиги маънавий тозалик белгиси саналган.
- Европада уларни ёшлигида олиб ташлаш маросимларининг бир қисми бўлган.
Бугунги кунда эса одамларнинг 40 фоизида бу тишлар умуман чиқмайди. Бу эса улар камроқ ақлли эканлигини билдирмайди.
Ақл тишлари аждодларимизга нима учун керак бўлган?
Учинчи молярлар — бу овчи ва теримчилар давридан қолган мерос. Инсоният аждодлари қуйидагилар каби қаттиқ овқатларни истеъмол қилишган:
• хом гўшт,
• илдиз-мевалар,
• ёнғоқлар,
• қаттиқ мевалар.
Уларнинг жағлари каттароқ ва кучлироқ бўлган ва қўшимча тишлар овқатни чайнашда ёрдам берган. Аммо 800 минг йил аввал озиқ-овқатни пишириш пайдо бўлгач, бу тишларга эҳтиёж камайган.
Эволюция ақл тишларига қарши
- Неандерталлар ва денисовликларда учинчи молярлар деярли ҳар доим бўлган.
- Замонавий одамларда эса бу тишларнинг йўқлиги тобора кўпроқ учрамоқда — айниқса осиёликлар ва америка туб халқлари орасида (40% ҳолатгача).
- Олимлар буни ПАХ9 гени мутацияси билан боғлашмоқда — бу ген тишларнинг шаклланиши учун жавобгар.
Ақл тишлари аста-секин йўқолмоқда — бу касаллик эмас, табиий танланиш натижаси.
Ақ тишлари ҳозир фойдали бўлиши мумкинми?
Агар тиш тўғри чиқса ва бошқа тишларга халал бермаса, уни олиб ташламаслик мумкин. Баъзида у фойдали бўлиб қолиши ҳам мумкин:
- Захира сифатида — агар ёнидаги тиш олиб ташланган бўлса, учинчи моляр унинг ўрнини эгаллаши мумкин.
- Автотрансплантация учун — тишни бошқа жойга кўчириб қўйиш мумкин.
- Суяк тиклашда — тишни майдалаб, имплантация учун суяк материали сифатида ишлатишади.
Аммо кўпинча улар муаммо келтириб чиқаради.
Нега ақл тишлари кўп ҳолларда оғрийди?
Бугунги одамларнинг жағлари торроқ, шунинг учун учинчи молярларга жой етмайди. Бу эса қуйидаги асоратларга олиб келади:
- Ретинация — тиш чиқмай қолади, жағ суягида қолади.
- Дистопия — нотўғри йўналишда, ёнбошлаб ўсади.
- Перикоронит — қисман чиққан тиш атрофида яллиғланиш.
- Кариес ва кисталар — тишнинг ювилиши қийин бўлгани сабабли тез зарарланади.
Уларни қачон олиб ташлаш керак?
- Агар нотўғри ўсаётган бўлса ва бошқа тишларга босим қилса.
- Агар оғриқ ва яллиғланиш тез-тез такрорланса.
- Брекет қўйишдан аввал.
- Агар жағда жой бўлмаса.
Қарор фақат КТ (компьютер томографияси) асосида стоматолог томонидан қабул қилинади. Ҳамма учинчи молярларни олиб ташлаш керак эмас.
Келажакда нима бўлади?
Олимларнинг фикрича, келгуси минг йилларда ақл тишлари тўлиқ йўқолади. Аммо ҳозирча улар мавжуд экан, уларни назорат қилиш муҳим.
Стоматологлардан тавсиялар:
- Доимий равишда панорамик расм (рентген) ёки КТ қилдиринг.
- Учинчи моляр атрофидаги оғриқ ёки ноқулайликни эътиборсиз қолдирманг.
- Тишларни фақат зарурат бўлса олиб ташланг — ҳар бир ақл тиши хавфли эмас.
Ақл тишлари — узоқ ўтмишдан қолган из, аммо улар ҳозир ҳам фойдали бўлиши мумкин. Муҳими — вақтида мутахассисга мурожаат қилиш.
Изоҳ (0)