Aql tishlari — shunchaki foydasiz tish emas, balki evolyutsiyaning hali to‘liq tushunilmagan sirli belgilaridan biridir. Ular eng oxirgi bo‘lib chiqadi, ko‘pincha noqulaylik tug‘diradi, ba’zida esa umuman chiqmaydi. Nima uchun ular aql tishlari deb ataladi? Zamonaviy odam uchun ular chindan ham kerakmi? Ularni qachon olib tashlagan ma’qul? Maqolada shu kabi savollarga javob topasiz.
Aql tishi nomi qayerdan kelib chiqqan?
Tibbiyotda bu tishlar uchinchi molyarlar deb ataladi, biroq xalq orasida boshqa nom — “aql tishi” keng tarqalgan. Bu atamani birinchi bo‘lib qadimgi Rim olimi Katta Pliniy ishlatgan. U bu tishlar odatda 17–25 yoshda, ya’ni inson yetuklik va hayotiy tajribaga ega bo‘ladigan davrda chiqishini ta’kidlagan.
Turli madaniyatlarda bu tishlarga o‘ziga xos munosabat bo‘lgan:
- Xitoyda ularni taqdir bilan bog‘lashgan.
- Yaponiyada esa ularning yo‘qligi ma’naviy tozalik belgisi sanalgan.
- Yevropada ularni yoshligida olib tashlash marosimlarining bir qismi bo‘lgan.
Bugungi kunda esa odamlarning 40 foizida bu tishlar umuman chiqmaydi. Bu esa ular kamroq aqlli ekanligini bildirmaydi.
Aql tishlari ajdodlarimizga nima uchun kerak bo‘lgan?
Uchinchi molyarlar — bu ovchi va terimchilar davridan qolgan meros. Insoniyat ajdodlari quyidagilar kabi qattiq ovqatlarni iste’mol qilishgan:
• xom go‘sht,
• ildiz-mevalar,
• yong‘oqlar,
• qattiq mevalar.
Ularning jag‘lari kattaroq va kuchliroq bo‘lgan va qo‘shimcha tishlar ovqatni chaynashda yordam bergan. Ammo 800 ming yil avval oziq-ovqatni pishirish paydo bo‘lgach, bu tishlarga ehtiyoj kamaygan.
Evolyutsiya aql tishlariga qarshi
- Neandertallar va denisovliklarda uchinchi molyarlar deyarli har doim bo‘lgan.
- Zamonaviy odamlarda esa bu tishlarning yo‘qligi tobora ko‘proq uchramoqda — ayniqsa osiyoliklar va amerika tub xalqlari orasida (40% holatgacha).
- Olimlar buni PAX9 geni mutatsiyasi bilan bog‘lashmoqda — bu gen tishlarning shakllanishi uchun javobgar.
Aql tishlari asta-sekin yo‘qolmoqda — bu kasallik emas, tabiiy tanlanish natijasi.
Aq tishlari hozir foydali bo‘lishi mumkinmi?
Agar tish to‘g‘ri chiqsa va boshqa tishlarga xalal bermasa, uni olib tashlamaslik mumkin. Ba’zida u foydali bo‘lib qolishi ham mumkin:
- Zaxira sifatida — agar yonidagi tish olib tashlangan bo‘lsa, uchinchi molyar uning o‘rnini egallashi mumkin.
- Avtotransplantatsiya uchun — tishni boshqa joyga ko‘chirib qo‘yish mumkin.
- Suyak tiklashda — tishni maydalab, implantatsiya uchun suyak materiali sifatida ishlatishadi.
Ammo ko‘pincha ular muammo keltirib chiqaradi.
Nega aql tishlari ko‘p hollarda og‘riydi?
Bugungi odamlarning jag‘lari torroq, shuning uchun uchinchi molyarlarga joy yetmaydi. Bu esa quyidagi asoratlarga olib keladi:
- Retinatsiya — tish chiqmay qoladi, jag‘ suyagida qoladi.
- Distopiya — noto‘g‘ri yo‘nalishda, yonboshlab o‘sadi.
- Perikoronit — qisman chiqqan tish atrofida yallig‘lanish.
- Kariyes va kistalar — tishning yuvilishi qiyin bo‘lgani sababli tez zararlanadi.
Ularni qachon olib tashlash kerak?
- Agar noto‘g‘ri o‘sayotgan bo‘lsa va boshqa tishlarga bosim qilsa.
- Agar og‘riq va yallig‘lanish tez-tez takrorlansa.
- Breket qo‘yishdan avval.
- Agar jag‘da joy bo‘lmasa.
Qaror faqat KT (kompyuter tomografiyasi) asosida stomatolog tomonidan qabul qilinadi. Hamma uchinchi molyarlarni olib tashlash kerak emas.
Kelajakda nima bo‘ladi?
Olimlarning fikricha, kelgusi ming yillarda aql tishlari to‘liq yo‘qoladi. Ammo hozircha ular mavjud ekan, ularni nazorat qilish muhim.
Stomatologlardan tavsiyalar:
- Doimiy ravishda panoramik rasm (rentgen) yoki KT qildiring.
- Uchinchi molyar atrofidagi og‘riq yoki noqulaylikni e’tiborsiz qoldirmang.
- Tishlarni faqat zarurat bo‘lsa olib tashlang — har bir aql tishi xavfli emas.
Aql tishlari — uzoq o‘tmishdan qolgan iz, ammo ular hozir ham foydali bo‘lishi mumkin. Muhimi — vaqtida mutaxassisga murojaat qilish.
Izoh (0)