BBC сайтида Буюк Британияда ядровий чиқиндилар утилизация билан боғлиқ муаммога бағишланган мақола эълон қилинди. Қуйида эътиборингизга ана шу мақолани ҳавола қиламиз.
Буюк Британияда жойлашган Селлафилд атом комплексида атом электр станцияларини ҳаракатга келтириш натижасида юзага келган радиоактив чиқиндилар тўпланган.
Бристол университети радиоактив чиқиндиларни бошқариш бўйича профессор Клер Корхиллнинг айтишича, “ядровий чиқиндилардан ажраладиган элемент одам танасидаги ҳужайраларга кириб бориш, зарар етказишга қодир нурланишлар тарқатади ва 100 000 йилдан кейин ҳам хавфли бўлиб қолади”.
Омбор сиғими қисқаришда давом этмоқда ва экспертларнинг фикрича, ядровий материал учун янги жой топишдан бошқа йўл йўқ.
Буюк Британияда Ядро энергетикаси “2030 экологик тоза энергия” ташаббусининг бир қисми бўлса-да, ядровий энергия худди шунча миқдорда ядровий чиқиндилар юзага келишини англатади.
Селлафилд ёнилғи билан ишлов бериш заводида операторлар бир метр қалинликдаги қўрғошин билан қопланган ойна ортидан робот қўлларни масофадан бошқара олади.
Иссиқ ва юқори радиоактив ядро ёқилғи таёқлари жойстикли ретро ўйин каби робот қўллар ёрдамида тортиб олинади.
Бу мураккаб жараён ҳеч қачон тўхтамайди. Селлафилд станциясида 11 000 ходим кунига 24 соат давомида ишлайди. 25 миля йўл билан боғланган 1000 дан ортиқ биноларни ўз ичига олган ушбу жараённи давом эттириш учун йилига 2 миллиард фунт стерлингдан кўпроқ маблағ сарфланади.
Бироқ сўнгги йилларда объект хавфсизлиги ва яхлитлигига доир шубҳалар пайдо бўлмоқда.
Энг қадимги ядровий чиқинди сақлаш станциясидан радиоактив суюқлик оқиб чиқмоқда. Станция бошқарувчиси Sellafield Ltd компаниясининг маълум қилишича, 1970 йилларда бошланган жараён бугунги кунда қайталанмоқда.
Селлафилд, шунингдек, хавфсизлик қоидаларига риоя қилиш билан боғлиқ муаммога дуч келди. Июнь ойида объект тизимларига хакерлик ҳужуми содир бўлгани аниқланди. Шунга қарамай, Ядровий тартибга солиш идораси хакерлар “ҳеч бир маълумотга дахл қилмаган” дея таъкидламоқда.
Бу можароларнинг барчаси ядровий чиқиндиларни қабул қилиш билан бир қаторда бир неча ўн йилликлар давомида сақлаб келинган радиоактив моддалар муҳофазасига соя солди.
Объектда ядровий материал ишлаб чиқариш ёки қайта ишлаш тўхтатилганига қарамай, бу ердан Совуқ уруш пайтида ядровий қуроллар учун плутоний ишлаб чиқариш учун фойдаланилди.
“Бу атом асрининг бошланиши эди. Аммо тиғиз вазиятда чиқинди материалларни сақлаш йўллари ҳақида батафсил ўйланмади”, дейди Селлафилднинг операциялар бўйича директори Родди Миллер.
Ўтган асрнинг 60 йилларида қурилган, объект бўшатилиши керак бўлган бинолардан бири бўлса-да, янгича шаклда қайта тикланиши мумкин. Бино фақат чиқиндиларни сақлашга мўлжалланган бўлиб, эндиликда бинони бузиш муаммонинг энг хавфсиз ечими бўлиб қолмоқда.
Станциянинг инновациялар бўлими бошлиғи Алисон Арметтнинг таъкидлашича, “аниқ ечим” ишлаб чиқилмаса, мавжуд режалар кечиктирилиши мумкин.
Ҳозирда ушбу “аниқ ечим” чиқиндиларни ер остига кўмиш бўлиб қолмоқда.
Бугунги кунда чиқиндиларни одамлардан буткул узоқлаштириш учун илмий ва сиёсий чора-тадбирлар давом этмоқда.
“Бу зарарли моддаларни инсониятдан ва келажак авлоддан узоқ тутмоқ лозим”, дейди профессор Коркхилл.
Профессор радиоактив чиқиндиларни сақлаш йўлларини ўрганиб, ядровий чиқиндиларни қайта ишлаш мумкин бўлган энг барқарор, инерт моддани қидирмоқда.
“Радиоактив моддаларни шиша, керамика ёки уран тошларига ўхшаш материалга айлантирамиз”, деб тушунтирди у. Селлафилдда радиоактив чиқиндилар захираси худди шу тарзда барқарорлаштирилади.
Доимий ер остида сақлаш режасида радиоактив моддалар пўлат, шиша, бетон билан қопланиб, тош қатламлари остига кўмилади.
Бу объектнинг манзили қаерда бўлади? “Музокаралар давом этмоқда”, дея жавоб берилди бу саволга.
Олти йил олдин, Англия ва Уэлс ўз шаҳар ёки қишлоқлари яқинида утилизация иншооти қурилишини қўллаб-қувватловчи аҳоли пунктларини излаган.
Бу танловда геология муҳим факторлар қаторидан ўрин олади — ҳудудда етарли даражада қаттиқ тош мавжуд бўлиши керак. Бироқ яна бир омилни унутмаслик лозим, бу — аҳил жамоа.
Аҳоли пунктларининг ушбу муҳокамадаги иштироки учун молиявий мукофотлар ҳам мавжуд. Ҳозиргача беш шаҳарча талаб билдирган бўлса, уларнинг иккитаси рад этилди. Қаттиқ тошлар етишмовчилиги туфайли Камбриядаги Аллердейл шаҳри яроқсиз деб топилди. Ёркшир штатидаги Саут Ҳолдернесс маслаҳатчилари эса сентябрь ойидаги бир қатор норозиликлардан сўнг ўз хоҳишларига биноан муҳокамадан чекинишди.
Ҳозирда олимлар қолган уч жамоа орасида музокаралар олиб бормоқда. Геологлар сейсмик синовлар орқали сув ўтказмайдиган модда қатламини қидирмоқдалар.
Кўриб чиқилаётган танловлардан бири Ғарбий Камбриядаги Селлафилд майдонига жуда яқин.
Маҳаллий кенгаш депутати Девид Мурнинг айтишича: “Мавзу жиддий тус олмоқда. Биз аллақачон бу чиқиндилар туфайли зарар кўрмоқдамиз ва барчамиз улар учун хавфсиз жой топишни хоҳлаймиз. Менинг етти набирам бор ва улар учун ядро чиқиндиларидан холи муҳит яратишни хоҳлайман”.
Мазкур ҳудудда керакли миқдорда қаттиқ тошлар мавжудми ёки йўқ, ҳали аниқ эмас. Бу ер ва бошқа кўриб чиқилаётган жойлар билан музокаралар камида ўн йил давом этиши режалаштирилган.
Айни пайтда, муҳокамалар давом этмоқда ва геологик утилизация объекти (GDF) учун кўриб чиқилаётган ҳар бир жамоа илмий синовлар даврида йилига 1 миллион фунт стерлинг сармоя олади.
Мур GDF ҳамкорлик қўмитаси аъзоси бўлиб, қўмита таркибига маҳаллий аҳоли, ҳукумат ва ушбу лойиҳа ортида турган давлат органи вакиллари киради.
Ушбу ҳамкорлик жараён шаффофлигини таъминлаш ва маҳаллий аҳоли орасида огоҳликни кучайтиришга қаратилган. Молиявий ресурслар сарфи ҳам улар томонидан белгилаб берилади.
“GDF қурилишига миллиардлаб фунт стерлинг сармоя киритилади. Агар бу ишни Буюк Британия номидан бажармоқчи бўлсак, жамият ҳам бундан фойда олиши лозим”, дейди Мур.
Шунингдек, рўйхатда Камбриан қирғоғидаги Жанубий Коупленд ва Линкольнширнинг шарқий қирғоғидаги бир қатор ерлар ҳам мавжуд.
Теддлеторпнинг маҳаллий қишлоқларидан бирида аҳоли 2021 йилги Хеллоуин байрамидан фойдаланиб, утилизацияга қарши кампания олиб борди.
Яқин атрофдаги Маблеторп шаҳридан бўлган Кен Смит бир вақтнинг ўзида кампания гуруҳи ҳамда маҳаллий GDF ҳамкорлигининг аъзоси.
Унинг фикрича, ҳукуматнинг ядровий чиқиндиларни кўмадиган жой топишга бўлган ёндашуви шубҳали.
Смит жабрланувчилар сўзига қулоқ тутилмаслигидан ва муҳокамалар сўнгида маҳаллий аҳолининг фикри инобатга олинмаслигидан хавотирда эканлигини билдирди.
Энергия ва Нет Зеро департаментининг таъкидлашича, GDF “энг хавфли радиоактив чиқиндиларнинг батамом утилизациясини таъминлайди”.
Профессор Корхиллнинг фикрича GDF энг хавфсиз ёндашув. “Биз ердан уран қазиб, улардан энергия оламиз ва бу утилизация қурилмаси моҳиятан улар яна ерга қайтарилади, дейди у. — Уран кўп йиллар давомида хавфсиз тарзда утилизация қилинган”.
Буюк Британияда изланиш, тажриба алмашиниш ва музокаралар давом этмоқда. Референдумда жамият томонидан якуний баҳо берилгандан кейингина GDF қурилиши бошланади. Объект фаолиятининг бошланиши эса 2050 йилларга тўғри келади.
Унгача чиқиндилар Селлафилдда сақланишда давом этади.
“Биз бу мамлакатда 70 йил давомида атом энергетикасидан фойдаланиб келамиз. Аммо ортда қолдирганларимизни қайта ишлашдан ҳали анча йироқмиз. Ядровий энергия истиқболи — радиоактив чиқиндилар борасида кўпроқ бош қотиришимиз керак”, дейди профессор Корхилл.
Изоҳ (0)