Марказий Осиё давлатлари Россия билан иқтисодий алоқаларни кенгайтириши ортидан санкцияларга дучор бўладими?

18 июнь куни Европа Иттифоқининг санкциялар бўйича халқаро махсус вакили Девид ОСалливан Қозоғистонга ташриф буюриб, мамлакат расмийлари томонидан Россияга қарши санкцияларга риоя қилинилиши масаласини муҳокама қилди. “Санкциялар масаласида Қозоғистон учун бир нечта муаммолар юзага келган эди, аммо биз у ерда катта ютуқларга ҳам эриша олдик”, — деди Европа расмийси ташриф чоғида. ОСалливаннинг таъкидлашича, Европа Иттифоқи Қозоғистоннинг санкцияларга қўшилмаслик қарорини ҳурмат қилади.

Шулардан келиб чиққан ҳолда, “Дарё” колумнисти Элданиз Гуссейинов “Марказий Осиё давлатларига Россия билан иқтисодий алоқаларни кенгайтиргани учун санкциялар қўлланилиши мумкинми?” деган саволга жавоб излашга уриниб кўрди.

Европа Иттифоқи Марказий Осиё давлатларига қарши санкциялар қўлламасликка ваъда берди

Россия ва Россия компанияларининг санкциялар режимини Марказий Осиё давлатлари орқали четлаб ўтиши масаласи Россия ва Украина ўртасидаги можаро бошланганидан бери Европа расмийларини ташвишга солаётган эди. Бу хавотир Европа Иттифоқи вакилларини Марказий Осиё давлатлари билан музокаралар олиб бориш учун минтақага тез-тез ташриф буюришга ундади. АҚШ санкцияларининг сўнгги пакети минтақадаги бир нечта компанияларни ўз ичига олади, бироқ Ғарб мамлакатларида Россия ва унга чегарадош давлатлар ўртасидаги савдо алоқалари, хусусан, ҳарбий ишлаб чиқаришда ишлатилиши мумкин бўлган ҳарбий товарлар ёки товарларнинг реекспорт қилинишининг олдини олиш бўйича ўзига хос қизил чизиқлар мавжуд. 2023 йил 2 июнь куни бўлиб ўтган йиғилиш чоғида Европа Кенгаши президенти Шарл Мишел Марказий Осиё давлатлари раҳбарларини Европа Иттифоқи санкциялар режимини четлаб ўтгани учун уларнинг мамлакатларига қарши санкциялар жорий этиш ниятида эмаслигига ишонтирди.

Бундан ташқари, Европа компаниялари Марказий Осиё давлатлари орқали Россия билан иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришдан манфаатдор бўлиши мумкин. 140 миллион кишилик йирик бозорга эга Россия ва унга чамбарчас боғлиқ 220 миллион кишилик Марказий Осиё мамлакатлари бозори катта иқтисодий имкониятларни тақдим этади. Қозоғистон ва Қирғизистон Евросиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ) аъзолари, Ўзбекистон ва Тожикистон эса ушбу ташкилот эркин савдо зонасининг бир қисмидир. Марказий Осиё давлатлари йирик рус компаниялари учун ўз ишлаб чиқариш ёки таъминот занжирларини кўчириш хабига айланмоқда ва бошқа давлатлар, масалан, Жанубий Корея Марказий Осиё орқали Россия билан иқтисодий ҳамкорликни кенгайтиришдан манфаатдор бўлиши мумкин. Ўзбекистон ва Қозоғистонда ташкил этилган корхоналар сони бўйича Россия аллақачон етакчилик қилмоқда. 2022 йил ҳолатига кўра, Россия Ўзбекистондаги энг йирик хорижий инвестор ҳисобланади.

Қолаверса, Европа Иттифоқи Марказий Осиё давлатларига қарши санкциялар қўллашни истамайди, чунки бу Европа Иттифоқи ва минтақа ўртасидаги муносабатларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Санкциялар аллақачон мамлакатларнинг ўзига эмас, балки Марказий Осиёда фаолият юритувчи хусусий компанияларга қаратилган.

Марказий Осиё мамлакатлари ва Россия ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг янги механизмини шакллантириш

Россияга қарши санкциялар Россия ва Марказий Осиё давлатлари ўртасида Осиё ва Европадаги бошқа йирик иқтисодий ўйинчиларни ўз ичига олган иқтисодий ҳамкорликнинг янги шаклларини излашга ундади. Йирик компанияларнинг Россия бозори билан ишлашга қизиқиши ортиб бормоқда, бу эса маҳсулотнинг бир қисмини Марказий Осиё мамлакатларига ўтказишга ва минтақада ўз саноат ишлаб чиқаришини кенгайтиришга олиб келди. Ушбу силжиш минтақанинг географик жойлашуви ва ўсиб бораётган ёш ишчи кучининг мавжудлиги билан боғлиқ.

Automotive Logistics маълумотларига кўра, Ўзбекистонда автомобиль ишлаб чиқаришда сезиларли ўсиш кузатилган. Ўзбекистон ҳукумати автомобилсозлик салоҳиятини ошириш мақсадида турли хорижий компаниялар билан ҳамкорлик қилди. Масалан, Хитойнинг BYD компанияси Ўзбекистон ҳукумати назоратидаги UzAuto автокорхонаси билан қўшма корхона ташкил этиб, Жиззах вилоятида завод қуришга киришди. Ушбу завод йилига 50 000 гибрид ва электромобиль ишлаб чиқаришни мақсад қилган, келажакда 300 000 донагача кўпайтиришни режалаштирмоқда, дея қўшимча қилади Automotive Logistics. Бундан ташқари, Kia, Eхееd ва Chery каби компаниялар Ўзбекистонда ўз фаолиятини кенгайтириб, мамлакатнинг 2030 йилга бориб йилига 1 миллион автомобиль ишлаб чиқариш мақсадига ҳисса қўшмоқда.

Автомобиль саноатидан ташқари, бошқа соҳалар ҳам ўсишни бошдан кечирмоқда. Ўзбекистон Жанубий Корея билан юқори технологияли ва инновацион ҳамкорликка қаратилган бир қанча сармоявий битимлар, жумладан, 9,6 миллиард долларлик пакет бўйича битим тузди. Бу минтақадаги технологик имкониятлар ва инфратузилмани яхшилашга қаратилган саноат фаолиятининг анъанавий ишлаб чиқаришдан ташқари диверсификация қилинишидан далолат беради.

Қозоғистон Россиядаги фаолиятини тўхтатмоқчи бўлган компаниялар вакилларини фаол равишда таклиф қилмоқда. Қозоғистон ташқи ишлар вазири ўринбосари Алмас Айдаровнинг маълум қилишича, 401 компания Қозоғистонга кўчиб ўтиш учун таклиф олган. 2024 йил март ойи бошида Россиядан Қозоғистонга қиймати 1,5 миллиард доллардан ортиқ бўлган 41 компания кўчирилаётгани хабар қилинган эди, дея хабар беради Қозоғистон Миллий иқтисодиёт вазири ўринбосари Бауйржан Қудайбергенов. Бундан ташқари, умумий капиталлашуви қарийб 1 миллиард доллар бўлган яна 37 та компания Россиядан кўчиб ўтиш жараёнида. Кўчиб ўтганлар орасида Honeywell, InDriver, Forteсsue, Skoda, GЕ Healthcare ва Philips бор. Kia шунингдек, Қўстанай вилоятида Россия бозорига мўлжалланган автомобиль ишлаб чиқарувчи завод очади. Қўстанай заводи KIAнинг Қозоғистонда ва дунёда биринчи бўлиб ўз ҳисобидан ташкил этган хорижий ишлаб чиқариш тузилмаси бўлади.

Россияга нисбатан Ғарбий стратегия: хорижий тўлов операцияларига чекловларни ошириш

Ғарб давлатлари Россияга товарларни қайта экспорт қилгани учун Марказий Осиё давлатларига нисбатан санкциялар қўллаш ўрнига, Россия банклари билан тўловларни амалга ошириш имкониятини чеклашга кўпроқ эътибор қаратмоқда. Мутахассисларнинг фикрича, АҚШнинг яқинда киритган санкциялар пакети ташқи савдо операцияларини доллар ва еврода тўлаш имконияти йўқлиги сабабли келгуси олти ой ичида экспорт ва импортнинг 10-25 фоизга қисқариши каби жиддий хавфга олиб келиши мумкин. Бу муҳим импорт тақчиллигига ва инвестиция фаоллигининг тўхтаб қолишига олиб келиши мумкин, бу эса экспорт даромадларининг потенциал пасайишига олиб келиши прогноз қилинган.

Энг эътиборга молик чора-тадбирлардан бири бу санкция киритилган Россия субъектлари билан операцияларни осонлаштирадиган хорижий молия институтларига нисбатан кучайтирилган чекловлардир. Бунга АҚШ молия тизими ва SWIFT (Жаҳон банклараро молиявий телекоммуникациялар жамияти) томонидан тақдим этилган глобал молия тармоғидан узилган Россиянинг йирик банклари ва уларнинг шўба корхоналарининг кенг доираси киради. Ушбу чекловлар Россия банклари учун трансчегаравий тўловларни амалга оширишни жуда қийинлаштирди ва уларни камроқ самарали ва қимматроқ альтернативларга мурожаат қилишга мажбур қилди. Шундай қилиб, Россия ташқи муҳитда савдонинг янги воқеликларига мослашиш ва янги платформаларни топиш учун вақт керак бўлади.