Россия ва Ўзбекистон ҳудудлари кенгашининг биринчи йиғилиши Марказий Осиё энергетика ландшафти учун тарихий босқич бўлди. Кенгаш раислари, хусусан, президентлар Владимир Путин ва Шавкат Мирзиёев Жиззах вилоятида ҳар бири 55 МВт қувватга эга олтита мини атом электр станциясини қуриш бўйича келишиб олди. Бу кичик атом энергетика блокларини қуришга биринчи уриниш бўлгани сабабли тарихий жараёндир.
Муваффақият қозонган тақдирда, бу жиддий энергия хавфсизлиги муаммоларига дуч келаётган минтақадаги биринчи атом электр станцияларига айланади. Ўз навбатида, бу Москва номидан минтақавий парадипломатиянинг биринчи мувофиқлаштирилган ҳаракатлари ҳисобланади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, Кремлнинг ядро энергетикаси ва парадипломатия орқали Марказий Осиё энергетика соҳасида етакчи ролини тиклашга уриниши, ядро энергетикаси бўйича глобал мунозараларни ҳисобга олиб, минтақавий энергетика соҳасида ҳамкорлик қилиш юзасидан бир қанча саволлар туғилади. Мутахассис Димитрис Сймеонидис томонидан ёзилган ушбу мақолада Марказий Осиёдаги атом энергетикасининг техник салоҳияти ва Россиянинг энергия технологияси бўйича шахмат доскасида ютиш эҳтимоли кўриб чиқилади.
Марказий Осиё учун ядро салоҳияти
Марказий Осиё энергетика соҳаси билан боғлиқ улкан ресурсларга эга минтақадир, атом энергетикаси ҳам бундан мустасно эмас. 2021 йил ҳолатига кўра, Қозоғистон уран захиралари бўйича иккинчи энг бой давлатдир, жумладан, жаҳон захираларининг 13 фоизи ёки 815 минг тоннаси унинг ҳиссасига тўғри келади. Ўзбекистон сезиларли даражада уран захираларига эга бўлса-да, пастроқ ўринни эгаллайди. Жумладан, жаҳон захираларининг 2 фоизи ёки 135 минг тонна. Минтақа, шунингдек, муқобил ядро технологиялари ва ёнилғини таъминлаш бўйича яхши позицияга эга.
Ҳозирда устунлик қилаётган технология торийдан фойдаланишни назарда тутади, Қозоғистонда бу ёқилғидан камида 50 минг тонна, Ўзбекистонда 5 минг тонна, қолган МДҲ мамлакатларида эса 1 миллион тоннадан ортиқ мавжуд. Ҳозирча аниқ рақамлар маълум эмас, чунки торийни ўрганиш дастлабки босқичда. Санаб ўтилган миқдорлар ҳақида фикр юритадиган бўлсак, бир тонна уран 44 миллион кВт/соат, бир тонна торий эса 200 тонна уран каби энергия ишлаб чиқариши мумкин. Бу атом энергетикаси нафақат Ўзбекистон, балки Марказий Осиёнинг энергия хавфсизлиги ландшафтини қайта шакллантириш учун улкан салоҳиятга эгалигини кўрсатади.
Россиянинг роли ва ядро энергетикаси дипломатияси
“Росатом”нинг муваффақияти
Марказий Осиёдаги атом энергетикаси салоҳиятини ҳисобга олган ҳолда, Россия минтақада энергия хавфсизлиги кафолатига айланиш учун ажойиб имкониятга эга бўлиши мумкин. “Росатом” аллақачон ядро энергетикаси бўйича шартномалар тузган ва глобал жанубдаги кўплаб мамлакатларда электр станцияларини қурган. Масалан, Туркиядаги Akkuyu ва Мисрда қурилаётган El Dabаа электр станцияси шулар жумласидандир.
Бу мамлакатлар Россиянинг VVER реакторларининг ишончлилиги ҳамда арзонлиги, “Росатом”нинг уранни харид қилиш ва бойитишдан тортиб ходимларни ўқитишгача бўлган хизматларидан афзаллик кўрмоқда. Агар ушбу омилларни ҳисобга олсак, Россия Марказий Осиёдаги асосий шерик сифатидаги ролини қайта тиклаш учун ҳамкорлик секторини топиши мумкиндек туюлади. Минтақадаги энг кучли иқтисодлардан бири бўлган Ўзбекистон буни бошлаш учун яхши жой бўлиши мумкин.
Чекловлар
Шунга қарамай, эътиборга олиш керак бўлган муҳим жиҳатлар мавжуд. Анъанавий ядро технологиялари ҳаддан ташқари кўп сув талаб қилади ва ишлаб чиқарилган ҳар бир МВт/соат учун тахминан 2500 литр сув керак бўлади. Марказий Осиё сув танқислигини бошдан кечираётган минтақа ҳисобланади. Миср ва Туркия каби электр станцияларини совитиш учун денгиз сувидан фойдаланиши имкони бўлган давлатлардан фарқли ўлароқ, Ўзбекистон ва минтақадаги бошқа мамлакатларда бундай устунлик йўқ.
Бу минтақадаги анъанавий атом электр станциялари салоҳиятини сезиларли даражада чеклайди. Сўнгги ўн йил ичида “Росатом”нинг тадқиқот ва инновацион имкониятлари паст бўлганини ҳисобга олсак, ҳар қандай янги блок сувга бўлган эҳтиёжни кучайтириб, ижтимоий-сиёсий қарама-қаршиликка олиб келиши мумкин ва бу санкциялар бўйича давом этаётган мунозараларга қўшимчадир.
Бунда Хитой катта устунликка эга. Ядро секторидаги энг йирик технологик тараққиёт Торий инқилоби ва эриган қум реакторларининг (MSR) пайдо бўлиши бўлди. MSR совиткич сифатида эритилган қумдан фойдаланади ва шунинг учун сув талаб қилмайди. Улар Ерда уранга қараганда анча кўп бўлган торийдан ҳам фойдаланишлари мумкин. Торий кўпроқ парчаланадиган материални ва энергия ишлаб чиқариши мумкин. Бундан ташқари, у Плутоний ёнилғиларидан (масалан, уран) кўра камроқ умр кўрадиган кичик актинидларни ишлаб чиқаради. Бу жамоатчилик қабул қилишини рағбатлантириш учун муҳимдир. Маҳаллий ҳамжамият, айниқса, Қирғизистон каби жойларда, яқин атрофдаги чиқиндихоналарнинг таъсиридан хавотирда.
Хитой Ториум технологиясида етакчи давлат сифатида намоён бўлди ва у аллақачон минглаб уйларни қувватлантирадиган прототипларни ишлаб чиқди, масалан, 10 МВт қувватга эга Wuwei прототипи, 100 МВтгача кенгайтирилиши ва ўн йил охирига келиб 100 000 дан ортиқ уйни қувватлантириши кутилмоқда.
“Росатом” унчалик муваффақият қозонмади, чунки МSR бўйича тадқиқотлар фақат 2020 йилда бошланган ва биринчи прототип 2031 йилдан кейин тайёр бўлиши кутилмоқда. Шуни инобатга оладиган бўлсак, Хитой барча Марказий Осиё давлатлари эҳтиёжларини қондириш учун жуда мос келадиган технологияни тақдим эта олади.
Хитой аллақачон Қозоғистон билан ядровий ҳамкорликни ўрганиб чиқди, яъни 2,4 ГВт қувватга эга электр станциясига 12 миллиард доллар сармоя киритишни кўриб чиқмоқда, аммо бу лойиҳа номаълум шароитларда олдинга силжимади. Шундай қилиб, Пекин ядро энергетикасини қўллаб-қувватлаётганини кўриб, Ўзбекистон каби давлатларга ушбу технологияни экспорт қилишга қандай интилаётганини кузатиш катта қизиқиш уйғотади.
Хулоса
Аслида, Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги келишувни Марказий Осиёдаги атом энергетикаси бўйича мунозаралар учун суҳбатнинг бошланиши сифатида кўриш мумкин. Москва минтақанинг энергетика соҳасида ўз мавқейини қайтариб олишга интилмоқда ва “Росатом”нинг Ўзбекистонга нисбатан ядро дипломатиясини амалга ошириши оқилона стратегия, дейди эксперт.
Марказий Осиёда уран ва торий захиралари жуда кўп ва энергия хавфсизлиги, айниқса, Тошкент учун жиддий муаммо. Бироқ денгизга чиқиш имконияти йўқ Ўзбекистон техник чекловлар туфайли “Росатом”нинг аввалги дипломатик ҳамкорларидан фарқ қилади, Ўзбекистон ва Марказий Осиёнинг бошқа, аллақачон кучли ҳамкорлари тадқиқот ҳамда инновациялар орқали бу муаммоларни ҳал қила олади.
Муаллиф: Димитрис Сймеонидис
Изоҳ (0)