Rossiya va O‘zbekiston hududlari kengashining birinchi yig‘ilishi Markaziy Osiyo energetika landshafti uchun tarixiy bosqich bo‘ldi. Kengash raislari, xususan, prezidentlar Vladimir Putin va Shavkat Mirziyoyev Jizzax viloyatida har biri 55 MVt quvvatga ega oltita mini atom elektr stansiyasini qurish bo‘yicha kelishib oldi. Bu kichik atom energetika bloklarini qurishga birinchi urinish bo‘lgani sababli tarixiy jarayondir.
Muvaffaqiyat qozongan taqdirda, bu jiddiy energiya xavfsizligi muammolariga duch kelayotgan mintaqadagi birinchi atom elektr stansiyalariga aylanadi. O‘z navbatida, bu Moskva nomidan mintaqaviy paradiplomatiyaning birinchi muvofiqlashtirilgan harakatlari hisoblanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, Kremlning yadro energetikasi va paradiplomatiya orqali Markaziy Osiyo energetika sohasida yetakchi rolini tiklashga urinishi, yadro energetikasi bo‘yicha global munozaralarni hisobga olib, mintaqaviy energetika sohasida hamkorlik qilish yuzasidan bir qancha savollar tug‘iladi. Mutaxassis Dimitris Symeonidis tomonidan yozilgan ushbu maqolada Markaziy Osiyodagi atom energetikasining texnik salohiyati va Rossiyaning energiya texnologiyasi bo‘yicha shaxmat doskasida yutish ehtimoli ko‘rib chiqiladi.
Markaziy Osiyo uchun yadro salohiyati
Markaziy Osiyo energetika sohasi bilan bog‘liq ulkan resurslarga ega mintaqadir, atom energetikasi ham bundan mustasno emas. 2021-yil holatiga ko‘ra, Qozog‘iston uran zaxiralari bo‘yicha ikkinchi eng boy davlatdir, jumladan, jahon zaxiralarining 13 foizi yoki 815 ming tonnasi uning hissasiga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston sezilarli darajada uran zaxiralariga ega bo‘lsa-da, pastroq o‘rinni egallaydi. Jumladan, jahon zaxiralarining 2 foizi yoki 135 ming tonna. Mintaqa, shuningdek, muqobil yadro texnologiyalari va yonilg‘ini ta’minlash bo‘yicha yaxshi pozitsiyaga ega.
Hozirda ustunlik qilayotgan texnologiya toriydan foydalanishni nazarda tutadi, Qozog‘istonda bu yoqilg‘idan kamida 50 ming tonna, O‘zbekistonda 5 ming tonna, qolgan MDH mamlakatlarida esa 1 million tonnadan ortiq mavjud. Hozircha aniq raqamlar ma’lum emas, chunki toriyni o‘rganish dastlabki bosqichda. Sanab o‘tilgan miqdorlar haqida fikr yuritadigan bo‘lsak, bir tonna uran 44 million kVt/soat, bir tonna toriy esa 200 tonna uran kabi energiya ishlab chiqarishi mumkin. Bu atom energetikasi nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyoning energiya xavfsizligi landshaftini qayta shakllantirish uchun ulkan salohiyatga egaligini ko‘rsatadi.
Rossiyaning roli va yadro energetikasi diplomatiyasi
“Rosatom”ning muvaffaqiyati
Markaziy Osiyodagi atom energetikasi salohiyatini hisobga olgan holda, Rossiya mintaqada energiya xavfsizligi kafolatiga aylanish uchun ajoyib imkoniyatga ega bo‘lishi mumkin. “Rosatom” allaqachon yadro energetikasi bo‘yicha shartnomalar tuzgan va global janubdagi ko‘plab mamlakatlarda elektr stansiyalarini qurgan. Masalan, Turkiyadagi Akkuyu va Misrda qurilayotgan El Dabaa elektr stansiyasi shular jumlasidandir.
Bu mamlakatlar Rossiyaning VVER reaktorlarining ishonchliligi hamda arzonligi, “Rosatom”ning uranni xarid qilish va boyitishdan tortib xodimlarni o‘qitishgacha bo‘lgan xizmatlaridan afzallik ko‘rmoqda. Agar ushbu omillarni hisobga olsak, Rossiya Markaziy Osiyodagi asosiy sherik sifatidagi rolini qayta tiklash uchun hamkorlik sektorini topishi mumkindek tuyuladi. Mintaqadagi eng kuchli iqtisodlardan biri bo‘lgan O‘zbekiston buni boshlash uchun yaxshi joy bo‘lishi mumkin.
Cheklovlar
Shunga qaramay, e’tiborga olish kerak bo‘lgan muhim jihatlar mavjud. An’anaviy yadro texnologiyalari haddan tashqari ko‘p suv talab qiladi va ishlab chiqarilgan har bir MVt/soat uchun taxminan 2500 litr suv kerak bo‘ladi. Markaziy Osiyo suv tanqisligini boshdan kechirayotgan mintaqa hisoblanadi. Misr va Turkiya kabi elektr stansiyalarini sovitish uchun dengiz suvidan foydalanishi imkoni bo‘lgan davlatlardan farqli o‘laroq, O‘zbekiston va mintaqadagi boshqa mamlakatlarda bunday ustunlik yo‘q.
Bu mintaqadagi an’anaviy atom elektr stansiyalari salohiyatini sezilarli darajada cheklaydi. So‘nggi o‘n yil ichida “Rosatom”ning tadqiqot va innovatsion imkoniyatlari past bo‘lganini hisobga olsak, har qanday yangi blok suvga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirib, ijtimoiy-siyosiy qarama-qarshilikka olib kelishi mumkin va bu sanksiyalar bo‘yicha davom etayotgan munozaralarga qo‘shimchadir.
Bunda Xitoy katta ustunlikka ega. Yadro sektoridagi eng yirik texnologik taraqqiyot Toriy inqilobi va erigan qum reaktorlarining (MSR) paydo bo‘lishi bo‘ldi. MSR sovitkich sifatida eritilgan qumdan foydalanadi va shuning uchun suv talab qilmaydi. Ular Yerda uranga qaraganda ancha ko‘p bo‘lgan toriydan ham foydalanishlari mumkin. Toriy ko‘proq parchalanadigan materialni va energiya ishlab chiqarishi mumkin. Bundan tashqari, u Plutoniy yonilg‘ilaridan (masalan, uran) ko‘ra kamroq umr ko‘radigan kichik aktinidlarni ishlab chiqaradi. Bu jamoatchilik qabul qilishini rag‘batlantirish uchun muhimdir. Mahalliy hamjamiyat, ayniqsa, Qirg‘iziston kabi joylarda, yaqin atrofdagi chiqindixonalarning ta’siridan xavotirda.
Xitoy Torium texnologiyasida yetakchi davlat sifatida namoyon bo‘ldi va u allaqachon minglab uylarni quvvatlantiradigan prototiplarni ishlab chiqdi, masalan, 10 MVt quvvatga ega Wuwei prototipi, 100 MVtgacha kengaytirilishi va o‘n yil oxiriga kelib 100 000 dan ortiq uyni quvvatlantirishi kutilmoqda.
“Rosatom” unchalik muvaffaqiyat qozonmadi, chunki MSR bo‘yicha tadqiqotlar faqat 2020-yilda boshlangan va birinchi prototip 2031-yildan keyin tayyor bo‘lishi kutilmoqda. Shuni inobatga oladigan bo‘lsak, Xitoy barcha Markaziy Osiyo davlatlari ehtiyojlarini qondirish uchun juda mos keladigan texnologiyani taqdim eta oladi.
Xitoy allaqachon Qozog‘iston bilan yadroviy hamkorlikni o‘rganib chiqdi, ya’ni 2,4 GVt quvvatga ega elektr stansiyasiga 12 milliard dollar sarmoya kiritishni ko‘rib chiqmoqda, ammo bu loyiha noma’lum sharoitlarda oldinga siljimadi. Shunday qilib, Pekin yadro energetikasini qo‘llab-quvvatlayotganini ko‘rib, O‘zbekiston kabi davlatlarga ushbu texnologiyani eksport qilishga qanday intilayotganini kuzatish katta qiziqish uyg‘otadi.
Xulosa
Aslida, Rossiya va O‘zbekiston o‘rtasidagi kelishuvni Markaziy Osiyodagi atom energetikasi bo‘yicha munozaralar uchun suhbatning boshlanishi sifatida ko‘rish mumkin. Moskva mintaqaning energetika sohasida o‘z mavqeyini qaytarib olishga intilmoqda va “Rosatom”ning O‘zbekistonga nisbatan yadro diplomatiyasini amalga oshirishi oqilona strategiya, deydi ekspert.
Markaziy Osiyoda uran va toriy zaxiralari juda ko‘p va energiya xavfsizligi, ayniqsa, Toshkent uchun jiddiy muammo. Biroq dengizga chiqish imkoniyati yo‘q O‘zbekiston texnik cheklovlar tufayli “Rosatom”ning avvalgi diplomatik hamkorlaridan farq qiladi, O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa, allaqachon kuchli hamkorlari tadqiqot hamda innovatsiyalar orqali bu muammolarni hal qila oladi.
Muallif: Dimitris Symeonidis
Izoh (0)