Қурилишдаги хаос, машиналар чиқараётган заҳарлар, яшилликнинг йўқолиши. Тошкентнинг хавфли ҳавосига ечим борми?

“Ўзгидромет” автоматик ҳаво мониторинги станциялари маълумотларига кўра, Тошкент ҳавосидаги ПМ 2,5 зарралари миқдори 3 январь куни ЖССТ тавсияларидан 18,7 баробарга ошиб кетди. Шунингдек, пойтахт атмосфера ҳавосида кислород улушининг ҳам нисбатан камайиб бораётгани аниқланмоқда. Бу ўз навбатида уйқусизлик, ҳолсизлик, бош оғриғи келтириб чиқаради ва мия фаолиятига салбий таъсир қилади.

ПМ 2,5 ва ПМ 10 нима дегани?

ПМ (партиcле материалс) — бу ҳаводаги чанг зарралари. Рақамлар эса ўша зарраларнинг диаметрини англатади. Яъни ПМ 10, бу 10 мкм ҳажмга эга, бошқача айтганда соч толасидан 10 баравар кичик зарра. ПМ 2,5 эса соч толасидан 40 баравар кичик.

ПМ 10 бир оз йирикроқ бўлгани учун бронхлардан нарига ўтмасдан, асосан юқори нафас йўлларида қолади ва организмдан тезда чиқиб кетади. РМ 2,5 эса ўта майда зарралар бўлиб, улар газ алмашинуви юз берадиган алвеола ва ўпка капиллярларига ўтиш қобилиятига эга. Бошқача айтганда, ушбу майди зарра қон томирларигача кириб боради ва қон тизими орқали бутун организмга тарқалади, тўқима ва ҳужайраларда тўпланиб қолади ҳамда уларнинг нормал ишлашига салбий таъсир кўрсатади.

Қандай оқибатларга олиб келади?

Атмосфера ҳавосида ПМ 10 ва ПМ 2,5 зарраларининг миқдори ошиб кетиши инсон организмида яллиғланиш келтириб чиқаради, кансероген, тератоген ва ситоксик таъсир кўрсатиб, аллергопатология ривожланишига сабаб бўлади. Соддароқ айтганда, бу аллерголик ва онкологик касалликлар келтириб чиқаради, юрак-қон томирлари, ўпка фаолиятини зарарлайди ва энг муҳими инсон умри давомийлигини қисқартиради.

Бунга нималар сабаб бўлмоқда?

Республикада иқлим ўзгариши натижасида юзага келаётган об-ҳавонинг экстремал кучайиши, ерларни шўрланиши, камсувлик, қурғоқчилик, чангли бўронлар, шунингдек, атропоген таъсир оқибатида атмосфера ҳавосининг ифлосланиши ортиб бормоқда.

Хусусан, Тошкент атмосфера ҳавосини ифлосланишига қуйидаги омиллар таъсир этмоқда:

• яшилликнинг йўқолиши — жойларда дарахт ва буталарни пала-партиш кесиш экологик мувозанат бузилишига сабаб бўлмоқда. Масалан, эълон қилинган мораторий даврида 49 мингга яқин, шундан 10,5 мингга яқин қимматбаҳо дарахтлар ноқонуний кесилиши натижасида табиатга 45 миллиард сўмлик зарар етказилган. Шунингдек, магистрал йўллар ва шаҳар ҳудудида, турар жой массивларида кўкаламзорлаштириш фоизи камлигича қолмоқда;
• қурилишдаги хаос — шаҳарсозлик бош режалари тасдиқланмасдан қурилиш ишлари жадал амалга оширилмоқда, хусусан Тошкент шаҳрида Давлат раҳбари томонидан бир неча маротаба қурилиш ишларини амалга оширилмаслиги маълум қилинган бўлсада қурилишлар ҳанузгача давом этмоқда. Шунингдек, шаҳардаги қурилишларда СанПин риоя этилмайди ва экологик экспертиза ўтказилмайди. Масалан, оралиқ масофага риоя қилинмасдан баланд бинолар қурилиши шамол айланишини тўсиб қўйган, ҳавога керагидан ортиқ маиший чиқинди чиқарилмоқда;

• машиналар чиқараётган заҳарлар — автотранспорт воситаларининг атмосфера ҳавосига чиқараётган ифлослантирувчи моддалари ҳажми ошиб боришига транспорт воситаларининг экологик даражаси, фойдаланилаётган ёқилғи ва йўл ҳаракатини ташкил этиш сифатига боғлиқ бўлиб қолмоқда. 2021 йилда 3,14 миллион дона автотранспорт бўлган бўлса, 2023 йилда уларнинг сони 4,6 миллион донани ташкил этиб, 32 фоизга ортган. Тошкент шаҳрида бир кунда ўртача 730 минг автотранспорт воситаси ҳаракатланса, қўшимча равишда ҳудудлардан 160 мингдан 300 минггача автотранспорт воситаси кириб келоқда.
• жамоат транспорти ривожланмагани ва инфратузилма йўқлиги — шаҳарларда транспорт ва пиёдалар оқимининг кесишмалари сони камайтирилмаган, магистраллардаги юклама даражаси пасайтирилмаган, транспорт оқими таркибини, тезлик режимини тартибга солиш цикли оптималлаштирилмаган, алоҳида велосипед йўлакчалари етарли эмас. Натижада машиналардан чиқаётган ифлослантирувчи моддалар миқдори янада ошиб бормоқда;
• саноатдаги маиший чиқиндилар ҳажмининг ортиши — заводлар, цехлар ва шу каби ишлаб чиқариш корхоналарида экологик назорат қониқарсиз даражада, эски ва самарасиз технологиялардан фойдаланиш натижасида атмосферага чиқарилаётган заҳарли моддалар миқдори ҳалокатли даражага келиб қолган;
• кўмирдан фойдаланиш ортгани — мамлакатда углеводородлардан, жумладан кўмир ёқилғисидан фойдаланиш ҳажмларини ўсиш тенденцияси кузатилмоқда. Хусусан, 2019 йилда 3,9 миллион тонна кўмир ёқилғисидан фойдаланилган бўлса, 2022 йилда 5,3 миллион тонна 2023 йил якунига кўра 6,7 миллион тоннани ташкил этиши кутилмоқда. Бу эса ўз навбатида, кўмир ёқилғисини қазиб олиш, ташишдан то фойдаланишгача бўлган жараёнда ажралиб чиқувчи ифлослантирувчи моддалар атроф-муҳит, жумладан, атмосфера ҳавоси, тупроқ ва сув ресурсларини ифлосланишига олиб келмоқда. 10 тонна кўмир ёқилғиси ёқилганида атмосфера ҳавосига 220 килограмм қурум, 360 килограмм олтингугурт II оксиди, 64 килограмм углерод оксиди, 16 килограмм азот II оксиди ва 2 тонна кул чиқиндиси ҳосил бўлади;
• мазут ёқилғисидан фойдаланиш ортгани — куз-қиш мавсумида аҳолига марказлашган иссиқлик етказиб бериш учун мавжуд Иссиқлик марказлари (Ц) томонидан қўшимча ёқилғи сифатида мазут ёқилғисидан фойдаланиш натижасида атмосфера ҳавосини кескин ифлосланишига олиб келмоқда. Биргина Тошкент шаҳридаги мавжуд 6 та иссиқлик марказларининг 9 та қозонхоналарида декабрь ойини ўзида 3 минг тн мазут ёқилғисидан фойдаланилган;
• табиатни қўриқлашдаги назоратсизлик — муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларда чорва моллари назоратсиз ва тизимсиз боқилиши ҳолатларининг ортиб бориши, ер ости сувларидан илмий асосларсиз фойдаланиш экотизимларнинг бузилишига, катта ер майдонлари деградациясининг ортишига ҳамда уларнинг чўлланишига олиб келмоқда, оқибатда иқлим ўзгаришининг таъсири кучаймоқда, инсонлар ҳаёти ва соғлиғига хавф туғилмоқда;
• метеорологик сабаблар — шамол йўналиши ва тезлиги, ҳаво ҳарорати, қуёш радиацияси, атмосфера ёғинларининг миқдори ва давомийлиги, ҳарорат инверсиялари (вертикал бўйича аралаш зарраларнинг тарқалиб кетишига тўсқинлик қилувчи илиқ ҳаво қатлами) ва ҳ.к.; 
• географик сабаб — Тошкент шаҳри жойлашуви релефининг хусусиятлари, яъни пойтахт тоғлар билан ўралган ва чуқурликда жойлашган. Шу сабабли шамол айланмаслиги ҳисобига чанг ҳаво оқими шаҳарда туриб, димланиб қолади ва табиий йўл билан чиқиб кетмайди.

Нима қилиш керак?

Атмосфера ҳавосига кўрсатилаётган салбий оқибатларни камайтириш мақсадида мутахассислар томонидан қуйидагилар таклиф этилмоқда:

Автотранспорт воситаларининг атмосфера ҳавосига чиқараётган ифлослантирувчи моддалари ҳажмини камайтириш мақсадида:

• 2025 йил 1 мартдан бошлаб “Евро-5” стандартидан паст экологик тоифадаги мотор ёқилғидан фойдаланишни тақиқлаш;
• куннинг тиғиз вақтларида (эрталабки соат 07:00 дан 10:00 га қадар ва 17:00 дан 20:00 га қадар) Н2 ва Н3 тоифали (юк ташиш учун мўлжалланган, вазни 3,5 ва 12 тоннадан ортиқ) транспорт воситаларининг ҳаракатини чеклаш;
• 2010 йилгача ишлаб чиқарилган барча тоифадаги автотранспорт воситаларининг ҳаракатланишини босқичма-босқич тақиқлаш, бунда автотранспорт воситалари эгаларига замонавий автотранспорт воситаларига ўтиш учун (электромобил) имтиёзлар, переференсиялар ва субсидиялар беришни йўлга қўйиш;
• фойдаланиш муддатини ўтаб бўлган автотранспорт воситалари эгалари мажбуриятини ошириш, шунингдек улардан фойдаланишни иқтисодий жиҳатдан самарасизлигини таъминлаш учун махсус солиқ турини жорий этиш;
• Тошкент, Самарқанд, Бухоро каби йирик шаҳарларнинг диққатга сазовор марказий кўчаларида автотранспорт воситаларидан холи ҳудудларни ташкил этиш;
• автомобилга эгалик қилишни “ортиқча ҳашамат” даражасига олиб келиш, масалан, бутун шаҳар бўйлаб автомобиль тўхташ жойларини пуллик шаклга ўтказиш, жарималарни ошириш, автомобилларнинг давлат рақами белгилари учун тўлов миқдорини қиммат қилиш ва ҳ.к.;
• транспорт ва пиёдалар оқимининг кесишмалари сонини камайтириш, магистраллардаги юклама даражасини пасайтириш, транспорт оқими таркибини, тезлик режимини, тартибга солиш циклини оптималлаштириш ҳисобига йўл ҳаракатини тўғри ташкил этишни таъминлаш;
• жамоат транспортини тўлиқ электр, газ-баллон ёқилғи ва бошқа муқобил ёқилғи турларига ўтказиш, шунингдек, йўл инфратузилмасини ташкил этиш.

Шаҳар ва аҳоли яшаш пунктларида атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи асосий омиллардан бири бўлган кўмир ва мазут ёқилғисидан фойдаланишни кескин тақиқлаш.

Тошкент шаҳрида:

• 2024 йил 1 январдан бошлаб барча турдаги қурилиш объектларини (ижтимоий ва давлат аҳамиятига оид объектлар бундан мустасно) қуришга мораторий эълон қилиш;
• тажриба тариқасида Тошкент шаҳрида автомобиллар ҳаракатини мақбуллаштириш учун автомобилларни давлат рақамига мос равишда “тоқ ва жуфт” кунларда бошқариш қоидасини жорий этиш;
• микроиқлим мўтаъдиллигини таъминлаш, атмосфера ҳавоси сифатига ижобий таъсир этиш мақсадида сунъий сув ҳавзаларини барпо этиш;
• атмосфера ҳавосининг сифат кўрсаткичини доимий эълон қилиб борадиган табло ва мониторлар ўрнатиш;
• илмий ва пухта ишланган хулосалар асосида шамол тезлигини пасайтириш, тупроқ зарралари кўчишини олдини олишга қаратилган Тошкент шаҳри атрофида “яшил белбоғ”лар барпо этиш.