Қозоғистон узоқ, бой ва мураккаб тарихга эга бўлса-да, унинг жуда оз қисми ўзига хос тарзда тўлиқ тан олинган давлатдир. Дастлаб, ҳозир Қозоғистон деб номланувчи улкан ҳудудда ҳинд-европа, турк ва мўғул миллатига мансуб кўчманчи қабилалар яшаган. Бу ҳудудда 18-асрда чор Россияси ҳукмронлик қилди. 19-асрда эса Совет Иттифоқи таркибига қўшилди. Фақат 1991 йилда Қозоғистон қонуний чегараларига эга бўлиб, СССРдан мустақил ҳақиқий давлатчиликка эришди.
Қабилалар даврида Қозоғистон деярли бутунлай кўчманчи жамият бўлиб, одамлар чорва моллари учун янги яйловлар излаб, кенг даштлар бўйлаб отларга миниб юришарди. Кенг “қозоқ” ҳудудлари “қозоқ” аҳоли пунктларига бир неча бор ҳужум қилган мўғул жунгарлари каби кўплаб қўшниларнинг эътиборини тортди. “Қозоқ” минтақаси ҳам чор Россияси учун стратегик аҳамиятга эга бўлган ҳудудга айланди, у тезда қозоқ даштларини ўз назоратига олди. Режим қозоқларни асосан қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ бўлган, кўчманчи бўлмаган фаолиятга жалб қилишга қаратилган сиёсатни амалга оширди.
Қарийб икки аср давомида Россиянинг “шарқий қишлоқ хўжалиги ҳудуди” бўлган Қозоғистон СССР таркибига ўтказилгандан сўнг тезда саноат марказига айланди. “Қолоқ” дея таърифланган Осиё мамлакати тезда Бутуниттифоқ иқтисодиётига катта ҳисса қўшди ва Иккинчи Жаҳон уруши йилларида Совет Армиясига катта миқдорда озиқ-овқат, кўмир, металл ва бошқа стратегик ресурслар билан “ёрдам берди”.
Совет Иттифоқи даврида Қозоғистон тоталитар Совет ҳукумати томонидан ўтказилган кўплаб иқтисодий ва ижтимоий тажрибаларни бошдан кечирди. Бу тажрибалар мажбурий коллективлаштириш, янги ерларни ўзлаштириш, Орол денгизининг қуриши ва Семипалатинскда ўтказилган ядровий синовларни ўз ичига олган.
Сталин даврида, айниқса, азоб-уқубатлар даҳшатли эди - икки миллиондан ортиқ қозоқлар очлик, касаллик ва қатллардан ҳалок бўлди. Яна бир миллион киши ўз ватанидан сургун қилинган. Сталин немислар, поляклар, яҳудийлар, корейслар ва бошқа гуруҳларнинг бутун жамоаларини қозоқ ҳудудига мажбуран кўчирган. Янги ерларни ўзлаштириш компанияси, Орол денгизини қуритиш ва Семипалатинск вилоятидаги термоядро портлашлари (уларнинг баъзилари Хиросимага ташланган атом бомбасидан 20 баравар кучлироқ) 1980 йилларда катта экологик инқирозга олиб келди.
1986 йил декабрь ойида қозоқ халқининг Москва томонидан қабул қилинган авторитар қарорларга бош эгиб, кўниб юриши тугаб, ниҳоят ҳукуматга қарши намойишларга айланди. Ёшлар, асосан, коллеж талабалари, Қозоғистон Республикаси раҳбари лавозимига Геннадий Колбин исмли этник руснинг тайинланганидан норозилигини билдириш учун Олмаота кўчаларига чиқди. Аввалроқ бу лавозимда қозоғистонлик Динмуҳаммад Қўнаэв фаолият юритганди. Колбиннинг тайинланиши қозоқ халқига нисбатан ҳақорат ва ситамлар оқимининг сўнгги томчиси бўлди.
Қозоғистон ҳақиқий мустақиллик орзусига эришгунга қадар яна беш йил керак бўлди. Ниҳоят, 1991 йил 16 декабрда Қозоқ Совет Республикаси тугатилиб, унинг ўрнида бозор иқтисодиётига йўналтирилган жамиятга ўтишни бошлашга қарор қилган мустақил давлат пайдо бўлди.
Мустақилликнинг дастлабки кунлари эйфориядан йироқ эди. Баъзида мамлакатнинг омон қолиши шубҳа остига олинарди. Мустақилликнинг дастлабки йилларида Қозоғистон гиперинфляция, дўконлардаги бўш жавонлар, ҳукуматнинг асосий ижтимоий нафақаларни тўлай олмаслиги, малакали одамларнинг Европага оммавий равишда чиқиб кетиши ва сиёсий беқарорлик каби оғриқли муаммоларга дуч келди. Аммо вақт ўтиши билан, меҳнат ва нефть каби табиий ресурслардан фойдаланишга тайёр бўлган Қозоғистон аста-секин барқарорлаша бошлади. Ёш халқ учун ортга қайтишга йўл йўқ эди. Олдинга бориш орқали СССРнинг кўп йиллик тизимлари ва ёрдамларисиз қандай ривожланиш мумкинлигини англашга ҳаракат қилинди.
Қозоғистон мустақилликка эришгунга қадар иқтисодиёти мақсадли равишда қазиб олувчи саноат асосида қурилган давлат эди. Совет даврида Қозоғистон СССРнинг марказлашган тизимига юқори даражада ихтисослашган хом ашё етказиб берувчи сифатида боғлаб қўйилди.
Шунингдек, у оғир саноат учун жой ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш учун ҳудуд бўлиб хизмат қилди. Совет ишлаб чиқариш модели ва ноқулай транспорт инфратузилмаси Қозоғистонни кимёвий, машинасозлик, озиқ-овқат ва енгил саноат маҳсулотлари каби нонефть маҳсулотлари бўйича бошқа республикаларга қарам қилиб қўйди.
1991 йилда Совет Иттифоқи парчаланганда Қозоғистон бошқа ўн тўрт республика қатори мустақил давлат сифатида янги ва номаълум йўлга чиқди. Иқтисодий тартибсизликка дуч келган Қозоғистон ўзининг саноат тузилмасини қайта қуриш ва импорт рақобатига бардош бера олмайдиган саноат тармоқларига – машинасозлик, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, кимё, енгил саноат ва шу кабиларга сармоя кирита олмади.
Бунинг ўрнига мамлакат нефть-газ, қора ва рангли металлургия каби тармоқларни ривожлантиришга эътибор қаратди. Бу тармоқлар тўғридан тўғри хорижий инвестицияларнинг катта оқимини нисбатан тез жалб этишга, экспорт имкониятларини ўзлаштиришга, тез пул маблағларини олиб киришга, мамлакат тараққиётини қўллаб-қувватлашга ва аҳоли турмуш даражасини сақлаб қолишга ёрдам берди. Ўшандан бери Қозоғистон иқтисодий ўсишининг катта қисми табиий ресурслардан фойдаланишга асосланиб келмоқда.
Нефть ва бошқа хом ашё нархларининг вақти-вақти билан тушиб кетиши Қозоғистоннинг ташқи таъсирларга нисбатан заифлигини оширди ва мамлакат даромад базасини чеклаб қўйди. Мисол учун, 1998 йилда Россиядаги иқтисодий таназзул ва нефть ҳамда металл нархининг кескин пасайишидан кейин Қозоғистоннинг реал ЯИМ 2,5% га қисқарди.
Бу пасайиш Қозоғистон иқтисодий ишлаб чиқаришнинг оммавий пасайишининг дастлабки оғир йилларидан тикланганидан кейин содир бўлди. 2014 йилда яна бир “нефть зарбаси” Қозоғистоннинг иқтисодий ва сармоявий истиқболларига таъсир кўрсатди, бу эса Миллий банкни валютани девалвация қилишга, ҳукуматни эса муҳим ижтимоий дастурларга харажатларни қисқартиришга мажбур қилди.
Бу муаммолар Қозоғистоннинг кўпроқ диверсификацияланган ўсишни рағбатлантириш ва қазиб олувчи саноатга қарамлигини камайтириш бўйича аниқ сиёсат ишлаб чиқиш зарурлигини кўрсатди.
Осиё тараққиёт банки ҳисоб-китобларига кўра, қишлоқ хўжалиги, ишлаб чиқариш, нефть конлари хизматлари ва транзит савдоси каби муҳим нонефть секторларидаги изчил ислоҳотлар Қозоғистоннинг ўсиш суръатларини ҳар йили 2,1 фоизга ошириши мумкин эди. Ҳукуматнинг йиллик ўсиш суръатини 4-5 фоизга етказиш мақсадини ҳисобга олсак, бу ислоҳотларни амалга ошириш ниҳоятда муҳим бўларди.
Қозоғистон иқтисодиётини диверсификация қилиш бўйича биринчи уринишлар 1997 йилда расмийлар Барқарор ривожланиш бўйича Миллий кенгаш тузган пайтда кузатилди. Кенгаш Қозоғистон иқтисодиётни диверсификация қилиш учун нефтдан қандай фойдаланиши кераклигини аниқлашга қаратилган ҳукумат органи эди. 2001 йилда ҳукумат мамлакатнинг нефть даромадларини ушлаб туриш учун Қозоғистон Республикаси Миллий жамғармаси - Нефть фондини ташкил этди. Нефть жамғармасининг асосий мақсади бюджет даромадларини барқарорлаштириш, инфратузилма ва ижтимоий лойиҳаларни молиялаштириш эди.
2003 йилда нонефть секторларига инвестицияларни кўпайтириш мақсадида ҳукумат давлат томонидан йўналтирилган саноат сиёсатини қабул қилиш йўлини танлади. Биринчидан, ҳукумат “2003-2015 йилларда Қозоғистон Республикасининг саноат инновацион ривожланиш стратегияси” деб номланган ўн икки йиллик режани эълон қилди. Мақсадли тармоқларни рағбатлантириш орқали иқтисодиётни диверсификация қилишга эришиш учун ишлаб чиқилган режада ўн икки йил давомида ишлаб чиқаришда ўртача йиллик реал ўсиш суръатини 8 фоизни ташкил этишни таъминлаш каби жуда катта мақсадлар қўйилганди.
Стратегиянинг асоси сифатида ҳукумат нонефть секторларига сармоя киритишга ёрдам берадиган бешта агентликни ташкил этди. Бу агентликлар, хусусан, технологик лойиҳаларни молиялаштириш ва хусусий инвесторлар учун хавфларни минималлаштиришга ёрдам беришлари керак бўлган Инвестиция жамғармаси ва Миллий инновациялар жамғармасини ўз ичига олганди. Бу муассасалар озиқ-овқат, металлургия, машинасозлик ва тўқимачилик каби соҳаларда “технологик кластерлар”ни ривожлантиришга ҳам мўлжалланган эди.
Қозоғистоннинг стратегик режалар ва давлат дастурларини ишлаб чиқиш тажрибаси 2010 йилда ҳукумат томонидан “Мажбурий индустриал-инновацион ривожланиш давлат дастури” қабул қилинганда ҳам давом этди. Дастур иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини ошириш ва инфратузилма, кадрлар тайёрлашга сармоя киритиш орқали унинг диверсификациясини рағбатлантириш мақсадида ишлаб чиқилган.
2012 йилда ҳукумат “Стратегия 2050”ни қабул қилди ва у Қозоғистонни хусусий сектор томонидан бошқариладиган, билимга асосланган иқтисодиётга эга давлатга айлантириш мақсадини қўйди. Ўшандан бери Қозоғистон ҳукумати томонидан қабул қилинган кўплаб ўрта муддатли стратегик режаларда диверсификация ва технологик ривожланиш билан боғлиқ мақсадлар яна бир бор таъкидланган.ъ
Шу кунларда Қозоғистоннинг иқтисодиётни диверсификация қилиш умидлари президент Қосим-Жўмарт Тўқаевга боғланган. Тўрт йилдан кўпроқ вақт олдин лавозимга киришганидан буйин Тўқаев ўзини сиёсий ва иқтисодий ислоҳотчи сифатида кўрсатди. Унинг ислоҳотга ёндашуви тадбиркорлик маданиятини ривожлантиришга уриниш ва янги технологияларга асосланган иқтисод учун пойдевор яратишга ҳаракат қилишни ўз ичига олади.
Ўзининг сўнгги “Қозоғистон халқига Мурожаатнома”сида Тўқаев Қозоғистоннинг саноат келажагини белгилаб берувчи ва мамлакатга узоқ кутилган тараққиёт олиб келадиган иқтисодий сиёсатга кенг кўламли ёндашувни таклиф қилди. Хусусан, у Қозоғистонда қайта ишлаш саноатини ривожлантиришга қаратилган саъй-ҳаракатларни эътиборга олиш кераклигини таъкидлади. Қозоғистон иқтисодий тараққиёт двигатели сифатида фойдаланишни режалаштирган тармоқлар сирасига металл ишлаб чиқариш, нефтни ва газни қайта ишлаш, оғир машинасозлик, уранни конвертация қилиш ва бойитиш ҳамда ўғитлар ишлаб чиқариш киради.
Тўқаев ўз мурожаатида тоғ-кон саноатига ҳукумат ва инвесторлар томонидан алоҳида эътибор қаратиш лозимлигини таъкидлади. Президентнинг фикрича, фойдали қазилмалар саноати Қозоғистонда “янги нефть”га айланиши керак. Тўқаев мамлакатнинг “ноёб ер” неъматларини ўзлаштиришга тайёр бўлган маҳаллий ва хорижий инвесторларга солиқ имтиёзлари беришга ваъда берди.
Президент Мурожаатномасида қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш саноати ҳам алоҳида ўрин тутди. Тўқаев мазкур тармоқларда қишлоқ хўжалиги хом ашёсидан фарқли равишда, қайта ишланган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтиришга чақирди. Келгуси уч йил ичида қишлоқ хўжалигининг умумий ҳажмининг 70 фоизини қайта ишланган юқори қийматга эга ушбу маҳсулотлар ташкил этиши зарурлигини вазифа сифатида қўйди.
Тўқаев энергия ишлаб чиқаришга оид муҳим мавзуни четлаб ўтмади. Президент ўз нутқида энергия хавфсизлиги, ГЭСларни ривожлантириш, қайта тикланувчи энергия манбалари, табиий газни қайта ишлаш каби муҳим масалаларга тўхталди. Унинг қайд этишича, булар мамлакатнинг янги иқтисодий ривожланишида устувор йўналишларга айланиши керак. У, шунингдек, Қозоғистонда атом электр станцияси қурилиши бўйича “нозик” масалани кўтариб, бу борада жамоатчилик муҳокамаларини бошлашга чақирди.
Тўқаев мамлакатни туризмни кучайтириш ва самарали транспорт алоқаларини яратиш стратегиясининг бир қисми сифатида “илғор лойиҳалар”ни амалга оширишга ундади. Шунингдек, у IT соҳасини янада ривожлантириш ва Қозоғистон иқтисодиётини (ва умуман жамиятни) рақамлаштиришни Вазирлар Маҳкамаси олдидаги устувор вазифалар сифатида белгилаб берди.
Тўқаев ўз мурожаатида Қозоғистоннинг саноат келажагини белгилаб берувчи ва мамлакатга узоқ кутилган тараққиёт олиб келадиган ўн бешта йирик лойиҳани амалга оширишни умумий мақсад қилиб қўйди.
Қозоғистон мустақил давлат бўлганидан буён ўттиз йилдан ортиқ вақт мобайнида унинг сиёсатчилари кўплаб иқтисодий моделларни ўзлаштириб, кўплаб иқтисодий дастурларни ўйлаб топди. Ушбу модел ва дастурлар иқтисодий ўсишни ошириш, молиявий барқарорликни қўллаб-қувватлаш, иқтисодиётни диверсификация қилишга кўмаклашиш ва халқ фаровонлигини оширишдан иборат эди.
Бу саъй-ҳаракатлар ҳақиқатан ҳам иқтисодий ўсишга туртки бўлди, бироқ Қозоғистон иқтисодиёти ҳали ҳам қазиб олинадиган ёқилғи ишлаб чиқаришга қаттиқ боғлиқлиги ҳақиқат бўлиб қолмоқда. Энергетикадан ташқари тармоқларнинг ривожланиши секин кечди. Иқтисодиёт хом ашё экспортига таянишда давом этмоқда.
Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, бу ҳали ҳам ялпи ички маҳсулотнинг катта қисми нефть ва газ даромадларидан келадиган иқтисодиёт. Энергия нархининг ўзгариши ва ишлаб чиқаришдаги узилишларга мойил бўлган, қўшни Россиянинг кучли таъсири остидаги иқтисодиёт.
Шунингдек, кўп ишчи кучи талаб қилмайдиган ва шунинг учун нисбатан оз сонли одамларни иш билан таъминлайдиган иқтисодиётдир. Афсуски, қишлоқ хўжалиги, қурилиш ва савдо каби нонефть тармоқлари юқори бандлик салоҳиятига эга бўлишига қарамай, етарлича инвестиция киритилмаганлигича қолмоқда ва кўпинча мавсумий, қисқа муддатли шартномалар учун қайд этилмаган ишчи кучидан фойдаланмоқда.
1998 ва 2008 йиллардаги глобал молиявий инқирозлар Қозоғистоннинг нефтга қарамлиги охир-оқибатда халқни тушкунликка туширишини яққол кўрсатди. 2015 йилда нефть нархининг яна бир пасайиши ҳам Қозоғистон иқтисодиётини ўсиш йўлидан буриб юборди. Президент Тўқаевни нефтга ҳаддан ташқари қарамликни тугатиш учун иқтисодиётни диверсификация қилишга уринаётгани учун олқишлаш керак. Диверсификасиянинг ўзи Қозоғистоннинг барча муаммоларини ҳал эта олмайди.
Ўн йиллик иқтисодий ўсишга қарамай, Қозоғистонда кўпчилик ҳали ҳам ўз келажагига умидсизлик билан қарайди. Қозоғистон фуқаролари арзон уй-жой етишмаслиги, озиқ-овқат нархининг юқорилиги, иш билан таъминланмаганлиги, коррупция муаммолари ва тенгсизлик даражасининг ўсиши билан курашишда давом этмоқда. Иқтисодий режалар аҳоли эҳтиёжларини қондириш ва уларнинг ишончини таъминлашни ҳисобга олиши керак.
Қозоғистон ҳукумати узоқ вақт одамларнинг ҳақиқий ҳаётий тажрибасига мос келмайдиган чораларга таяниб келди. Президент Тўқаевнинг ўзгаришларга содиқлиги билан Қозоғистон ҳукумати олдида халқнинг ҳақиқий эҳтиёжларини қондиришга эътибор қаратиш имконияти бор.
Яхшироқ инфратузилма ва яшаш шароитларини яратувчи, аҳоли бандлиги юқори бўлган саноатни қўллаб-қувватловчи ҳамда нефть ва газнинг муқобил вариантларга эътибор қаратувчи чуқур ўрганилган ва ўйланган ёндашувлар талаб этилади. Иқтисодиётни яхшилаш мумкин, лекин фақат инновацион фикрлаш ва реал ҳаракатларга содиқлик билан бунга эришилади. Президентнинг яқинда қилган мурожаати Қозоғистонда ҳақиқий ўзгаришлар юз бераётганига умид бахш этади.
Қозоғистон мустақилликка эришиш йўлида мардонавор қадам ташлаганига 30 йилдан ортиқ вақт ўтди. 1991 йилдан кейинги йиллар осон бўлмаган бўлса-да, улар, албатта, катта тажриба берди.
Қозоғистон сўнгги 32 йил ичида ўз саноати, иқтисодиёти ва маданияти бўйича беқиёс ривожланди. Бугун Олмаота ёки Остона кўчаларида сайр қилсангиз, мамлакат яқинда СССР соясида бўлганини тасаввур қилиш қийин. Чет элдаги кўплаб қозоқлар ўз ватанларига қайтишди, қозоқ тили жонланмоқда, мамлакат аҳолиси биринчи марта 20 миллиондан ошди. Бу аҳоли орасидан илғор ислоҳотларни, ҳақиқий ўзгаришларни амалга оширадиган билимли, ақлли ёшлар авлоди етишиб чиқишига умид қилиш мумкин.
Бир пайтлар мағрур кўчманчи чавандозлар бўлган қозоқлар яна ўз ҳудудларида якдил миллат ва бирдам халқ туйғуси билан бемалол кезиб юрибди. Келажакнинг эҳтиёжлари ҳали катта, ислоҳот ва диверсификация вазифалари осон бўлмайди. Аммо Қозоғистон ҳеч қачон осон йўлни босиб ўтмаган, унинг халқи дуч келган қийинчиликларга қарамай муваффақиятга эриша олишини қайта-қайта исботлаган. Буни алоҳида 16 декабрь куни, умуман олганда эса бутун йил давомида нишонлашга арзийди.
Ассел Нуссупова
Изоҳ (0)