Жорий йилнинг 17–18 октябрь кунлари Пекин шаҳрида “Бир макон, бир йўл” халқаро форуми бўлиб ўтди. Унда Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ҳам иштирок этиб, қатор икки томонлама учрашувлар ўтказди.
“Дарё” ушбу мавзуда сиёсатшунос Ойбек Сирожов ва иқтисодий таҳлилчи Шуҳрат Расул билан суҳбатлашади.
– Дастлаб “Бир макон, бир йўл” лойиҳасининг яралиш тарихи ҳақида тўхталиб ўтсак. Бу лойиҳага қачон ва ким томонидан асос солинган?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– “Бир макон, бир йўл” бу глобал лойиҳа ҳисобланади. Бу лойиҳа бир қанча мамлакатларни қамраб олади. 17–18 октябрь куни лойиҳанинг 10 йиллиги нишонланди. Ушбу лойиҳа 2013 йилнинг сентябрь ойида Қозоғистонда Хитой раҳбари Си Цзиньпин томонидан эълон қилинган эди. 2014 йилдан бошлаб лойиҳани ишга тушириш учун амалий ҳаракатлар бошланди. Бу лойиҳанинг асосий моҳияти — Хитойни Жануб ва Ғарб билан боғловчи коммуникация тизимини яратишдан иборат. Яна бир эътиборли жиҳати, ушбу лойиҳага йилдан йилга қизиқувчилар сони ошиб бормоқда. Хусусан, мана шу галдаги форумда 50 дан ортиқ давлат ва 150 дан ортиқ халқаро ташкилот вакиллари иштирок этди. Аслида “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси 60 дан ортиқ давлатни қамраб олади.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Дўстимиз тўғри таъкидлади. Ушбу лойиҳа Хитой билан глобал дунё йўлакларини қуриш лойиҳаси ҳисобланади. Бу йўлаклар икки қисимга бўлинади. Океан йўли ва қуруқлик йўли. Океан йўлига: Хитой—Жануби-Шарқий Осиё—Тинч океан йўли, Хитой—Ҳинд океани—Африка йўли, Хитой—Яқин Шарқ океан йўли киради. 2019 йилда океан йўлига Лотин Америка ва Марказий Америка давлатлари ҳам қўшилган. Дастлаб, қуруқлик лойиҳасида Қозоғистон—Россия—Европа йўли мавжуд эди. Вақт ўтиши билан қуруқлик лойиҳасида Қирғизистон—Ўзбекистон орқали ўтувчи йўл қўшилди. Кейинчалик бунга Туркманистон, Тожикистон ва Афғонистон орқали ўтувчи йўллар қўшилди. Бу лойиҳадан Хитойнинг асосий мақсади – охирги 30 йил мобайнида тўхтамасдан ривожланган иқтисодни янада ривожлантириш. Чунки охирги 10 йилликда Хитой иқтисоди секин-аста ўсишдан тўхтаётган эди. Яъни бу орқали Хитой ўз маҳсулотларини дунё бозорида кўпроқ сотмоқчи.
– Бу лойиҳада қатнашиш Ўзбекистон учун қанчалик манфаатли?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Иқтисодий нуқтаи назардан гапирадиган бўлса, албатта манфаатли. 60 йилларда Мексика ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) бўйича 89-ўринда бўлган. Лекин Мексиканинг АҚШ иқтисодий имкониятларидан ижобий фойдалана олгани туфайли бугунги кунда Мексика ЯИМ бўйича дунёнинг 13-ўринда турибди. Чунки АҚШнинг катта-катта саноат секторлари Мексикага кўчиб кетган. Масалан, Американинг автомобиль ишлаб чиқаришдаги топ компанияларнинг заводи Мексикада жойлашган. Мана шу феноменни Ўзбекистон ва Хитой ҳамкорлигида такрорлаш мумкин. Яқинда Ўзбекистонга Хитойнинг йирик автомобиль ишлаб чиқарувчи BYD компанияси президенти келиб, давлат раҳбари билан учрашди. Маълум қилинишича, бу компания Жиззах вилоятида ўз заводини қуради. Бундан ташқари, куни кеча президент Шавкат Мирзиёев Хитойда Аmer International индустриал-саноат холдинги раиси билан учрашди. Бу корхона Ўзбекистонда ўз штабини очмоқчи. Бу йўналишда Ўзбекистон Хитой билан ҳамкорлик қилиб тўғри иш қилмоқда.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Геосиёсатда бир давлатга таъсир кўрсатувчи омиллар мавжуд. Улардан бири – бу транспорт йўллари ҳисобланади. Масалан, Ўзбекистон шу жиҳатдан Россияга боғлиқ. Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” лойиҳасининг амалга ошиши, Ўзбекистонга янги йўлларни очади. Бизни яна Россия билан узвий боғлайдиган жиҳат бу — мигрантлар масаласи. Бунга ечим эса янги иш ўринлари. Шу лойиҳа янги иш ўринларини яратиш имкониятини беради. Куни кеча бўлиб ўтган форумда таъкидландики, шу лойиҳа бўйича 40 мингдан ортиқ иш ўринлари яратилган. Бундан кейин бу тенденция янада ривожланиши мумкин. Мана шу жиҳатдан “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси Ўзбекистон учун манфаатли.
– Хитойни бу лойиҳани ишга туширишдан бош мақсади нима?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Хитой иқтисоди ривожланишда ўзининг энг баланд натижасига эришиб бўлди. Энди янги имкониятлар излаш керак. Ҳозир дунё матбуотида турли қарама-қарши фикрлар мавжуд. Масалан, Ғарб давлатлари Хитой шу лойиҳа орқали ўзига яқин бўлган давлатларни қарз ботқоғига ботириб қўймоқчи, деб бонг урмоқда.
– Бу хавотирлар қанчалик асосли?
– Тўғри, баъзи бир лойиҳалар ўзини оқламаган. Масалан, Шири-Ланкада портлар қуриш учун Хитой банклари катта миқдорда қарз берган. Ҳозир бу қарзларни ортга қайтариш сўроқ остида турибди. Лекин бу Хитойнинг айби билан амалга ошмаган. Лекин буни “Бир макон, бир йўл” лойиҳасида иштирок этаётган ҳар бир иштирокчи давлатга татбиқ қилиш хато ва нотўғри.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Ҳамкорликни мустаҳкамловчи муҳим жиҳатлар транспорт ва коммуникация тизимлари орқали вужудга келади. Агар эътибор берадиган бўлсак, Хитой Африка, Осиё ва Европани ўзаро боғламоқда. Бу бир жиҳатдан бу ердаги давлат учун янги бозорларни шакллантирса, иккинчидан, Хитойдан технологиялар олиб келиш имкониятини беради. Бундан ташқари, ҳозирда денгиз йўлларида кўпроқ Ғарбнинг таъсири кучли ҳисобланади. Мана шу йўлга муқобил йўл яратиш ҳам Хитойни олдида турган асосий мақсадлардан бири. Шунинг учун Хитой “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси кесимида муқобил йўлларни яратиш ҳаракатида.
– Пекиндаги форумда кўплаб давлат раҳбарлари иштирок этди. Хусусан, Венгрия Бош вазири Виктор Орбан ва Россия президенти Владимир Путин. Шу лойиҳада кўп мамлакатларнинг иштирок этиши нимани англатади?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Ҳар қандай лойиҳада бир давлат манфаат кўрмаса, иштирок этмайди. Бу лойиҳа Хитой манфаатлари асосида жуда пухта ишланган. Масалан, Россия билан алоҳида, Қозоғистон билан алоҳида, Қирғизистон ва Ўзбекистон билан алоҳида йўл. Бундан ташқари, Туркманистон ва Афғонистон билан алоҳида йўл шакллантирилмоқда. Бир жиҳатдан, бундай йўллар шаклланишидан нафақат Хитой, балки Россия ҳам, Ўзбекистон ҳам манфаатдор. Худди шундай йўл Венгрия билан ҳам мавжуд. Чунки Европани боғловчи асосий йўл Венгриядан ўтади.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Бу галдаги форумда Германия, Франция ва Италия давлат раҳбарлари иштирок этмади. Аслида Хитой ўзининг маҳсулотлари асосан Европага сотади. Лекин бундан 5-6 ой олдин Италия Бош вазири Жоржа Мелони Италия Хитойнинг “Бир макон, бир йўл” лойиҳасидан чиқишини эълон қилган эди. Лекин Германия ва Франция бу лойиҳадан чиқмади. Бундан ташқари, Германия ва Франция раҳбарлари жорий йил бошида Хитойга ташриф билан келиб, Хитой билан иқтисодий масалаларни муҳокама қилганди. Лекин мана шу ҳолатдан кейинги вазият бир оз тушунарсиз.
– Хитой нега “Толибон”ни ҳам ушбу лойиҳага жалб қилмоқда?
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– “Толибон” ҳаракатининг мана шундай глобал лойиҳаларда иштирок этиши унга бир қатор мажбуриятларни юклайди. Шу жиҳатдан “Толибон”нинг бу лойиҳада иштирок этиши яхши. Кейин, ҳозир Трансафғон темир йўли борасида турли хил баҳслар бўлмоқда. Бу лойиҳанинг амалга ошиши тўғридан тўғри Афғонистондаги барқарорлик билан боғлиқ. Бу лойиҳанинг ишга тушиши Ўзбекистоннинг имкониятларини янада кенгайтиради.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– “Толибон” бир оз ишончсиз ҳамкор. Улар бошиданоқ берган ваъдаларини бажармади. Лекин Ўзбекистон ҳеч бўлмаганда “Толибон”ни маданий ва иқтисодий муносабатларга ўргатишимиз керак. Чунки Афғонистон бизнинг қўшнимиз. Бу ерда Ўзбекистоннинг иқтисодий манфаатлари мавжуд. Хусусан, Хитойнинг ҳам Афғонистонда катта манфаатлари бор.
Ўзбекистон ҳукумати Афғонистонни интеграцион лойиҳаларга жалб қилиш бўйича катта иш қилмоқда. Ўзбекистон бу маънода Хитойдан ҳам кўп иш қилмоқда. Менимча, Ўзбекистон “Толибон” ҳаракатини маданийлаштирмоқчи. Шундай қилиш ҳам керак!
– “Бир макон, бир йўл” лойиҳаси ортидан келажакда хатарлар шаклланиши мумкинми?
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Хитой қайсидир давлатга бориб, шу қарзни оласан демаяпти. Қарз олувчи давлатнинг масъулияти ўз бўйнида. Тўғри, Хитойнинг лойиҳасида иштирок этаётган бир қанча Африка давлатлари Хитойдан олган қарзларини қайта олмайдиган ҳолатда турибди. Хитой эса Ўзбекистонга тўғридан тўғри инвестиция киритмоқда. Бу қарз эмас. Агар автомобиль саноати бўйича лойиҳа амалга ошса, Ўзбекистон 2030 йилда 1 миллион автомобиль ишлаб чиқаради. Яъни бу ерда гап Ўзбекистон Хитой билан ишлаб чиқарган автомобилларини четга сотиш ҳақида кетмоқда. Масалан, Хитойнинг катта-катта автомобиль корхоналари океан бўйида жойлашган. Ҳозир Хитойда ишчи кучи қимматлашиб кетган. Буни натижасида автомобиль тан нархи қимматлашиб кетади. Бозор иқтисодиётида энг муҳим масалани пул ҳал қилади. Агар Хитой компаниялари Ўзбекистонда ўзининг заводларини қурса, бундан Ўзбекистон катта фойда кўради. Марказий Осиёда автомобиль саноати фақат Ўзбекистонда ривожланган. Хитой айнан Ўзбекистон билан автомобиль ишлаб чиқармоқчи бўляпти.
Ойбек Сирожов, сиёсатшунос:
– Назаримда, Хитой билан ҳамкорликнинг битта хатарли жиҳати бор. Ҳозирда Хитой Қозоғистон билан алоҳида, Ўзбекистон ва Қирғизистон билан алоҳида, Туркманистон билан алоҳида лойиҳа қилмоқда. Келажакда бу мамлакатлар ўртасида рақобат ривожланиши мумкин. Мамлакатлар ўртасидаги интеграция мезонларидан бири – рақобат эмас, балки уйғунлик. Шу жиҳатдан бу лойиҳа Марказий Осиё интеграциясига тўлиқ хизмат қилади деб айтиб бўлмайди. Шунинг учун бу давлатлар ўртасида умумий Марказий Осиё ҳамкорлик стратегияси ишлаб қилиши керак. Мен муаммога ечим сифатида шуни кўраман ва шу стратегияни ишлаб чиқишимиз зарур!
Хитой ҳам, Россия ҳам Марказий Осиё давлатлари ўртасида ўзаро интеграция бўлишидан манфаатдор эмас. Тўғри, улар минтақада тинчлик бўлишини истайди. Лекин бу давлатлар билан тенгма-тенг ҳамкорлик қилишни истамайди. Шу жиҳатларга ҳам эътибор қаратишимиз керак.
Шуҳрат Расул, иқтисодий таҳлилчи:
– Тўғри, Россия Марказий Осиё давлатларининг ўзаро интеграциясига қаршилик қилиб келган. Лекин Хитой учун бу йўлларни ривожлантириш муҳим, чунки унинг ўзи бу йўллардан фойдаланади. Кечаги форумнинг очилиш вақтида Хитой раиси Си Цзиньпин “дунёнинг иқтисодий ривожланиш тарафдоримиз”, деди. Бундан ташқари, Марказий Осиё ва Хитой учрашувида Си Цзиньпин “биз Марказий Осиёни иқтисодий томондан ривожлантирамиз”, деб айтган эди. Бу прагматик сиёсат. Менимча, Хитойнинг бу лойиҳаси ортида қандайдир геосиёсий мақсадлари йўқ.
Сардор Али суҳбатлашди
Изоҳ (0)