“Шу тариқа бой берилган жаннатни қўлга киритишга уриниши ўрнини ундан бутунлай юз ўгириш эгаллаб қўя қолади...” — “Машенка” романи ҳақида

Ўқиш давомийлиги: 5-6 дақиқа

Кўпчилик Набоковни “Лолита”си орқали танийди. Аммо унинг инсоннинг умумоғриқлари ва тушунарсиз, бироқ таниш ҳиссиётлар билан тўйинган бошқа кўплаб асарлари ҳам борки, “Лолита”дан ўтса ўтади, сира қолишмайди. Дастлаб кўпчилик қатори мен ҳам “Лолита”ни кўрганимда, нима бало, ёзувчи ақлдан озганми, бу жирканч сюжетнинг нимаси зўр эканки, ҳамма оғзи тўлиб мақтайди, деб ўйлаган эдим. Ҳали она сути оғзидан кетмаган ёш қизалоқни қариб қуйилмаган ёзувчи телбаларча севиб қолиши ва иккисининг ўртасидаги самимий деб қабул қилинган, бироқ оғир ботадиган ўтли муҳаббат саҳналарини ҳозир ўзимизда эфирга кетаётган “Опам онам экан”, “Акам дадам бўлиб чиқди”, “Уч синфдош бир қизни зўрлади” номли сериаллардан кўмиб ташланган савия борасида қолишмайди деб ҳисоблардим — адашган эканман. Бугун адашганимни унинг “Лолита”сида эмас, балки бошқа, илк романи “Машенка” мисолида кўриб чиқамиз.

“Қуёшни нимадир тўсиб қўйди ва осмоннинг бир қисми титраб кетди…”

Танқидчилар Набоков ижодига хос тилнинг ўхшатишларга бойлиги ва гўзаллигини эътироф этган ҳолда илғор рус адабиётига хос инсонпарварлик ғоялари етишмаслигини айтиб танқид қилишади. Шу билан бирга, унинг ижодида халқ мавзуси, рус қишлоғи руҳи йўқлигини ҳам писанда қилишади. Айни шу сабабли мумтоз рус адабиёти анъаналари руҳида тарбия топган Набоковни том маънодаги миллий ёзувчи сифатида тан олишдан бош тортишади. Албатта, Набоков рус ва инглиз адабиёти анъаналари руҳида тарбияланиб, шу икки адабиётнинг илғор тамойилларини уйғунлаштира олган йирик истеъдод соҳиби ҳисобланади. Набоков яшаб ижод қилган йилларда оламшумул тарихий воқеалар рўй беради, ана шундай долғали даврда ҳар бир ижодкор ўз имкониятларидан келиб чиқиб, улар ҳақида бевосита бўлмаса-да, билвосита фикр-мулоҳазаларини билдиришга интилади. Айни паллада Набоков воқеа-ҳодисалардан шунчаки нусха кўчирувчи бўлиб қолмасдан, балки тафаккур ва тасаввурнинг ғаройиб ўйинларини бадиий ижоднинг асосий фазилати деб эътироф этади. Шу боис ўн тўққизинчи аср рус адабиётига хос изҳори дил қилиш, тавба-тазарру, ҳақиқатпарварлик, адолатпарварликка очиқдан очиқ, инқилобчиларга доир қилиқ билан баралла даъват этишларга унинг асарларида дуч келмаймиз.

Набоковнинг эътироф этишича, воқеликни тўла қамраб олишнинг имкони йўқ. Лекин бадиий тил, ижод тили ҳатто марҳумларга жон бағишлаб, аксинча тирикларни жонсиз қўғирчоқларга айлантира оладиган қудратга эга. Адиб воқеликни ўзига хос ижодий идрок этишга одатланади. Хўжайин оқсочлари кучугини сайр этгани олиб чиқди, дея омма эътироф этган бир пайтда, Набоков хўжайин эмас, аксинча, кучуги хўжайинини сайр этгани етаклаб чиқди, деб ёзади. Ёхуд аслида юкчилар машинадан кўзгули шкафни тушираётган бўладилар. “Ҳадя” романининг қаҳрамони Годунов эса бутунлай бошқача манзарани тасвирлайди: “…машинадан тўртбурчак тиниқ осмоннинг бир бўлагини туширишар экан, беғубор шох-шаббалар зангори экрандагидай унда акс этади”.

“Қатлгоҳга таклиф” романида ҳам шундай тасвирга дуч келиш мумкин: “ёруғлик хира тортгандай бўлди, — қуёшни нимадир тўсиб қўйди ва осмоннинг бир қисми титраб кетди” (358-бет). “Челакларни тарақлатиб, қипиқ ташир эканлар Цинциннат эшик кесакисига беҳол суянди, бироқ унинг бижир-бижир титраётганини сезиб… ўзини нари олди”. Ҳолбуки ўлими олдидан Цинциннатнинг ўзи титраётган эди. Ёки “Ҳадя” романида “…тонг онасидан мактуб келтирди” деган насрга хос бўлмаган жонлантиришга дуч келамиз. Набоковнинг ёзувчи сифатида ўзига хослиги, таъбир жоиз бўлса, беназир фазилати воқеликни, дунёни, инсонларни бутунлай бўлакча тарзда идрок этишидадир. У кўпчиликнинг, омманинг нигоҳи билан қараш, шу тарзда воқеликка ёндашишни қабул қила олмасди. Унинг дастлабки ижодида И.Бунин насрининг таъсири сезилади. Набоков қаламга олган мавзулар, биринчи шахс тилидан ёзилган ҳикояларнинг лирик кайфияти беихтиёр Бунин асарларини эсга солади.

“Машенка”

Набоковнинг дастлабки “Машенка” романи ҳам Бунин ижодига хос лирик-психологик наср тамойилларига асослангандай таассурот қолдиради. Адиб бу асарида биринчи муҳаббатини ҳам, болалик ва ўсмирлик таассуротларини ҳам, Вира манзаралари-ю, қишки Петербург кўринишларини ҳам, қолаверса, Берлин пансионларининг қиёфасини ҳам тилга олади. Роман воқеалари Берлин пансионларидан бирида бўлиб ўтади.

Бу асарда Чехов ва Тургенев асарларида учрайдиган рисоладагидай ойимқиз образини (Клара) учратиш мумкин, пансионда яшовчилар — кекса шоир Подтягин, бир жуфт раққос, фрау Дорн ўзига хос муҳаббат муҳитини яратишади.

Уч томонлама муҳаббат муҳитини эса истеъфодаги математика муаллими Алферов, оқ армиянинг собиқ офицери Ганин ва романда бавосита иштирок этувчи Алферовнинг хотини Машенка ташкил этиб, у Ганиннинг биринчи муҳаббати бўлади.

Набоковнинг насри келгусида қай йўсин камол топишини мана шу роман мисолида ҳам айтиб берса бўларди. Китобхоннинг умри кутиш билан ўтади. Бутун асар давомида Машенкани кутиш тасвирланади. Унинг келишини эри — Алферов сингари Ганин ҳам, шунингдек, пансионда яшовчиларнинг ҳаммаси интизорлик билан кутишади.

Адиб воқеаларни ранг-баранг қилиш учун турли бадиий ҳийлалар ишлатади: Подтягин паспортини йўқотиб қўяди (воқеа чўзилади), Алферов вокзалга кечикиб бориши учун Ганин соат милларини орқага суриб қўяди. Охир-оқибат Машенка билан навбатдаги учрашувни сабрсизлик билан кутаётган Ганин поезд келишига ярим соат қолганида ниятини кутилмаганда ўзгартириб, бошқа вокзалга жўнаб кетади. Россияга муҳаббат Набоковнинг мана шу илк йирик асарида яққол кўзга ташланади.

Беғубор деразадан кўзга ташланган кўшк; Орежадаги шамол тегирмон Россиясини муттасил эсга солади; Берлин осмони бўйлаб елдай сузиб ўтаётган булутлар ҳам она юртни ёдга солади. Булардан қатъи назар, Россиянинг ҳалокатга юз тутгани тўғрисидаги фикр Набоков асарларида қайта-қайта учрайди. Бу ёшини яшаб, ошини ошаб бўлган Подтягинга ҳам, қисмати уникидан ҳам фожиалироқ Ганин ва Кларага ҳам яхши маълум. Хуллас, муҳожирликда кун кечираётганларнинг қисмати ҳамиша фожиали бўлган. Бироқ Ватандан йироқда, фақат унинг фикру зикри билан яшаш Ганиннинг асабини бутунлай ишдан чиқаради. Ҳолбуки Россия унинг учун ягона нажот бўлиб қолганди.

Қолаверса, “Машенка” сиймосида айнан нима назарда тутилгани ҳам маълум. Набоков ватан ҳажрида, унинг дарду ҳасрати билан яшар экан, ундан бутунлай умидини узмаганди.

“Бой берилган жаннат”

“Машенка” романида Гофман, Розанов, Гогол, Межеровский ва бошқалар ижодига хос услуб назарга ташланади. Худди шундай В.Набоковда ҳам мавжуд ҳаёт, воқелик эмас, балки хотиралар дунёси салмоқли аҳамият касб этади. Машенканинг ҳаётлигидан хабар топган Ганин уни бир бора кўриш иштиёқида лов-лов ёнади, куйинади. Машенка билан боғлиқ хотиралар, бувасининг хиёбонлари тўғрисидаги эсдаликлар, юрагидан тоабад жой олган ватан манзаралари Берлиннинг соя-салқин гузарларида кечаётган ҳаётидан салмоқлироқ, аҳамиятлироқ бўлиб туюлади.

Афсуски, муаллиф Алферов тимсолига кўпроқ қора бўёқ чаплаш мақсадида Ганинни имкон қадар ижобий қаҳрамон сифатида кўрсатишга уринаётгани фош бўлиб қолади. Таассуфки, бу руҳий баҳона — сабабларсиз рўй беради.

Бу асарда “бой берилган жаннатни қайтаришга” уринишга илк бора дуч келамиз — бу Людмиладан воз кечиб, Машенкани ўғирлаш ниятида кўзга ташланади. Бироқ охир-оқибат Ганин Машенкадан (жаннатдан, ватандан) воз кечади: “Хотиралари унинг меъдасига тегиб бўлади, Машенка тимсоли аллақачон хотирага айланиб бўлган соялар остида қолиб кетади. Ва бу тимсолдан ўзга, бошқа Машенка бўлмаган ва бўлиши ҳам мумкин эмас”.

Шу тариқа бой берилган жаннатни қўлга киритишга уриниши ўрнини ундан бутунлай юз ўгириш эгаллаб қўя қолади.

Ходасевичнинг таърифлашича, Набоков “Лужин ҳикояси” романида иқтидорини тўла-тўкис намоён этади. Агар биз “Машенка” романида Набоков насрининг изҳори дилга жиҳати билан танишсак, “Лужин ҳимояси” романида ижод ва ижодкор шахси билан боғлиқ муаммоларга дуч келамиз. “Ижодкорнинг ҳаёти ва унинг тасаввуридаги ҳаёт — Набоков ижодига хос мавзу ҳисобланади. Бу муаммолар адибнинг деярли барча асарларида учрайди, “Лужин ҳимояси” романидан бошлаб эса бирмунча чекланган, касбий хусусият касб этади. Набоков ижодкорнинг фожиасини теран тасвирлар экан, уни бевосита акс эттирмайди, балки шахматчи, тижоратчи ва бошқа касб-ҳунар эгалари сиймосида гавдалантиради.

Набоков барча асарларида ўз эътиқодига содиқ қолади: воқеликдан шунчаки кўчирма олмасдан, ижод қилиб, янгидан яратади. Унинг бу нуқтаи назари О.Уайлднинг фикрларини кўп жиҳатдан эсга солади: “Биронта ҳам буюк ижодкор воқеаларни асил ҳолатида қабул қилмайди, яратган асарлари эса дунёқарашининг қанчалар теранлигига мос равишда қадрланади”. Лекин Набоков теварак-атрофидаги дунёга яқин салафларидан фарқли равишда ёндашади.

Набоков хилма-хил феъл-атворларни тасвирлаганида ҳам мана шундай холисона йўл тутади. Тубанлик даражаси бирон-бир қаҳрамонга баҳо беришда ҳал қилувчи мезон вазифасини ўтайди. Набоковнинг эътироф этишича, Гўзаллик, Муҳаббат, Табиат, Ҳақиқат сингари буюк сўзларни бирон-бир тубан кимса тилга олар экан, икки дунёда ҳам жирканч башарасини ниқоблай олмайди. У нималарни тилга олмасин, олийжаноб кўринишга ҳар қанча уринмасин, ҳамма-ҳаммаси сохта бўлиб чиқаверади. Айни паллада чинакам самимийлик, беғаразлик, холислик ҳар қандай бемаъниликдан холи бўлади.

Азизбек Юсупов