Одам боласининг оғир қисматига, Ер юзидаги зулм ва адолатсизликларга қарши чинакам исён “Занжирбанд Прометей” трагедияси ҳақида

Флешбэк

Прометей мавзуси кўтарилган давраларда оғзим юмиларди. У ҳақида кўпчилик қатори фақат бир нарсани, қанақадир қояга михлаб қўйилган-у, ҳар кун жигарини бургут чўқишини билардим. Нимага қояга қамалган, ким қамаган, нега айнан бургут чўқийди, нима айб қилган ўзи — роса қизиқардим. Мана, энди Эсхилни топиб, шу трагедияни ўқиб, нега бу мавзуни ҳамма севиб тинглашини, муҳокама қилишини тушундим.

“Оташбардор Прометей”

Одам боласининг оғир қисматига, Ер юзидаги зулм ва адолатсизликларга қарши ҳақиқий исён “Занжирбанд Прометей” трагедиясида, айниқса, кучли жаранглайди. Бу асар Эсхилнинггина эмас, балки бутун жаҳон адабиётининг озодлик ва инсонпарварлик шаънига битилган буюк ёдгорлигидир. Бу трагедия “Халос этилган Прометей ва Оташбардор Прометей” бирга қўшилиб, яхлит учлик асарни ташкил этади. Ҳар учала трагедия воқеалари қадимги Юнонистонда кенг тарқалган Прометей афсоналаридан олинган. Прометей қадимги маъбудлар наслига мансуб титанлардан бўлган.

Мавзуга киришдан олдин эслатиб ўтай: тақризда ҳамма воқеаларга спойлер берилган, шу уч бетлик мақолачани ўқиб, асар ҳақида умумий хулоса олиш мумкин, лекин асар тилидаги ширани, мазани топа олмайсиз. Шунинг учун асарнинг ўзини ҳам ўқиб қўйса, фойдадан холи бўлмайди. Мана энди секин сюжетга ўтаверсам бўлади.

“Муқаддас олов ўғриси”

Зевс ўз отаси Кроносни Олимп тахтидан ағдариб, ўзини маъбуд ва Ер куррасининг ҳокими этиб тайинлайди. Зевсга қарши барча титанлар бош кўтариб чиқади. Ёлғиз Прометей Зевс томонида бўлиб, титанлар билан уришади. Зевс ўз душманларини ер қаърига гумдон қилиб, кўнгли тинчигач, одамзоднинг зурриётини қуритиб, ўрнига янги насл яратмоқчи бўлади. Буни пайқаб қолган Прометей Олимп меҳробидан муқаддас оловни ўғирлаб, одамларга келтириб беради ва бу жасорати билан одамзодни ҳалокатдан қутқариб қолади. Бироқ Прометейнинг одам боласига қилган бу яхшиликларидан қаттиқ хафа бўлган Зевс ва маъбудлар улуғ титаннинг бошига битмас-туганмас кулфатлар ёғдиради.

“Занжирбанд Прометей” трагедияси одампарвар титаннинг жазоланишидан бошланади. Дунёнинг энг четидаги скифлар мамлакати теварак-атрофи қақраган чўл, тоғ-у тошлар, бирон ерда кўкарган гиёҳ кўринмайди, ҳамма ёқ жим-жит, ғамгин ва машъум тоғ этакларига урилган денгиз тўлқинларининг гулдуроси аҳён-аҳёнда сукунатни бузиб туради, дунё яратилгандан буён шу мудҳиш ерларга инсон қадами тегган эмас.

Ҳукм ва Зулм

Зевснинг ҲУКМ ва ЗУЛМ деган икки малайи Прометейнинг оёқ-қўлларига кишан уриб, тоғ чўққисига занжирбанд қилиб ташлаш учун шу ерга ҳайдаб келадилар. Бу мудҳиш воқеани титаннинг энг яқин дўсти, олов маъбуди ГEФEСТ ўз қўли билан бажариши керак бўлади. Бунчалик оғир юк устида алам чеккан Гефест гурзисини елкасига ташлаб, оғир қадамлар билан ҳаммадан орқада боради. Бу ҳукмни бажаришдан бош тортиш асло мумкин эмас ва отасининг (Зевс) ҳукмидан чиқа олмайди. Ҳукм ва Зулм Прометейни тоғнинг энг юқори чўққисига чиқариб Гефестни қистовга олади.

Ноиложликдан Гефест дўстини занжирбанд этиб, кўкрагидан мих қоқиб, қояга михлаб ташлайди. Оғир гурзининг товуши ва Прометейнинг фалакка қилган хитобидан денгиз тўлқинлари, шамол, қуёшга қарата бу азобларнинг барчаси инсон боласига қилган яхшиликларининг эвазига эканини уқтириб, барчасини гувоҳликка чақиради. Буларни эшитган Океан ва Океанидалар етиб келишади. Булар ким бўлди энди, дейишга шошилманг, ҳозир тушунтираман: Океанидалар бир томонлама Прометейга амакивачча, иккинчи томондан қайинсингил ҳам, Океанидалар илтимосига кўра Прометей одамларга қилган яхшилигини батафсил сўйлаб беради. Титан одам боласига уй-жой қуришни, кема ясашни, ўқиш-ёзишни, ҳисоб билимини, деҳқончилик ишларини, энг муҳими Олимп тоғидан келтирилган оловдан қандай фойдаланиш лозимлигини ва бошқа турли-туман ҳунарларни ўргатади. Прометейнинг бу хизматлари туфайли инсонларнинг ҳаёти енгиллашади, турмуши яхшиланади.

Хулоса ўрнида кичик таҳлил

Ҳар бир нарсанинг чек-чегараси бўлгани сингари Зевснинг ҳам бир кун Олимп тоғидан улоқтирилиб ташланишини Прометей яхши билади. Прометей бу сирдан огоҳ холос. Зевс бу сирни билиш учун Гермесни Прометей ёнига жўнатади. Қанчалик азоблар, дўқ-пўписа қилмасин титан бу сирни айтмайди. Шу пайт тўфон кўтарилиб, гулдурос момақалдироқ бошланади, чақмоқ чақади ер қоқ ёрилиб, тоғ билан бирга Прометей ва Океанидалар ер қаърига кириб кетадилар. Шу ерда трагедия тугайди. Трагедиянинг қолган икки қисми бизгача етиб келмаган. (Ана холос, буёғи қанчадан тушди? Энг қизиқ жойида тугаб қолгани ростан одамга алам қилади)

Тахминий мазмуни қуйидагича: Орадан бир неча асрлар ўтгач Зевс ўз душманини яна Ер юзига кўтариб, илгаридан ҳам беш баттар қийноққа солади. Саратон иссиғи танасини куйдиради, куз ва қиш совуқлари, баҳор ёмғирлари баданини қақшатади. Аммо бу азоблар ҳам Зевсни қониқтирмай, ҳар куни эрталаб маъбуднинг каттакон бургути учиб келади-да титаннинг кўкрагига қўниб, ўткир тумшуғи билан титаннинг қорнини ёриб, жигарини парча-парча қилиб ейди. Бу ҳол ҳар куни такрорланади, эрталабгача титаннинг яна жигари ўсиб чиқади, бургут келиб еб кетаверади, бу ҳол бир қанча йил давом этади. Ниҳоят тақдир тақозоси билан титанни озод этиш учун Геракл дунёга келади. Жаҳонни айланиб юрган Геракл бу ерга ҳам келади, камалагидан ўқ узиб, бургутни ўлдиради ва Прометейни озод қилади. Ундан кейинги воқеаларни эса тахмин қилиб ўлмайди, балки у Зевсдан қасос олар, балки одамларга орасида яшашда давом этар, умуман олганда бу ерда сюжет муҳиммас. Муқаддас бардош юки ҳақида гап кетяпти: ақл бовар қилмас сабр, сабот, эртанги кунга умид — буларнинг ҳаммаси ҳалигача ўз ўқувчиларини ҳаяжонга солиб келмоқда.

Эсхил ижодининг чўққиси, шубҳасиз, “Занжирбанд Прометей”. Шоир Асқар Қосимов ушбу асарни рус тилидан ўзбек тилига таржима қилар экан, асарнинг ҳурфикрлиги, фалсафий мушоҳадаларга бойлиги, инсон руҳий оламининг сирли қатламларини дадил кўрсатиб бера олган. Асарда Прометей образи орқали инсон мағрурлиги сабот ва матонати улуғланади. Инсон қадр-қиммати мартабасининг ғоят ортиши уйғониб келаётган инсоннинг қудрати, гўзаллиги, унинг ички ва ташқи дунёсини таърифлаш Эсхил трагедияларининг асл моҳиятидир.

Хуллас, Эсхил ўзининг бутун бадиий маҳоратини замонасидаги энг муҳим ижтимоий, сиёсий, маънавий ва ахлоқий масалаларни кўтаришга, уларни адолат ва демократик тузумнинг манфаатлари нуқтаи назаридан, ҳамда жаҳолатнинг муқаррар енгилиши, илм-у фаннинг камол топиши, инсон онгининг буюк имкониятларига чуқур ишонч принципларида ҳал қилишга уринган.

Қизиқарли фактлар

Эсхилнинг адабий фаолияти жуда эрта бошланган. Ривоятларда айтиладики, шоир ҳали ўспирин экан Дионис тушига кириб уни трагедия ёзишга ундаганмиш. Қадимги олимларнинг айтишларига қараганда, Эсхил ниҳоятда маҳсулдор ижод қилган ёзувчи экан. Бироқ унинг 90 га яқин трагедиядан иборат бой меросидан бизга қадар фақат еттитаси етиб келган.

Эсхил чиндан ҳам трагедиянинг “отаси”дир. Унинг ижодида ибтидоий босқичда бўлган, драматик адабиёт қисқа муддат ичида бадиий баркамоллик босқичига кўтарилади. Трагедияга иккинчи актёрни киритиш натижасида чинакам драматик элемент ҳосил бўлди. Эсхил томонидан яратилган бу муҳим янгилик бутун драматургия жанри тарихида катта ўзгариш ясайди.

Аристотел ўзининг “Поэтика” асарининг 4 бобида шоир хизматини худди шу нуқтаи назардан баҳолаб, “Эсхил биринчи марта актёрнинг сонини иккитага кўпайтирди, хорнинг ролини қисқартирди ва шу билан диалогнинг ривож топишига замин ҳозирлади” дейди. Бу кичкина нарсалар эмас.

Барча юнон адиблари сингари Эсхилнинг ҳам ҳаётига доир маълумотлар кам сақланиб қолган. Шоир тахминан 525-524 йилларда Эливсин шаҳрида, аслзода аристократ оиласида дунёга келган. У умрининг охирги йилларини ватанидан узоқда, Сицилияда ўтказади ва 456 йилда Гела шаҳрида вафот этади.

Азизбек Юсупов