Ўқиш давомийлиги: 8-9 дақиқа

Шарқ руҳи билан тарбияланган Сантьяго

“Алкимёгар” китобини акам олиб келганмиди ёки дадам, аниқ эсимда йўқ. Шуни биламанки, бу китобни Румийга оз-моз тишим ўтишни бошлагунга қадар нақд ўн бир марта қайта мутолаа қилиб чиққанман. Сариқ, китоб дизайнда улкан кўз ва ундан сизиб чиқаётган ёш, кичкина қилиб ёзилган муаллиф исми: Пауло Коэло. Биламан, ҳозир бу асар ўқувчиларни ҳайратлантирмайди, у ердаги гаплар ҳам бир оз “эскиргандек”. Аммо мен болалигимнинг шонли кунларини бу китобсиз тасаввур қилолмайман. Айнан шу китоб жиддий асарларга ўтишимда эталон вазифасини аъло даражада бажарган. Чўпон йигит Сантьяго билан эса деярли руҳдош эдик: йўл юраётгану, қаерга отланганини билмайдиган, жуда кўп иккиланадиган, бироқ озгина журъат билан ҳаёти бутунлай ўзгариб кетган бу йигит мен ўша пайтлар пинҳон ҳавас қиладиган ягона одам эди. Ҳатто унга ўхшаб қўй боқишни, қўйларни ўзимга ўргатиб олишни қаттиқ хоҳлардим. Қани чексиз қир-адир бўлсаю, ҳайё-ҳуйт, деб табиат қўйнига сингиб кетсанг, деб орзу қилардим.

Китобдаги услуб эскиргани билан, ундаги ғоя менимча ҳали-бери ўлмайди. Одамлар ҳозир ҳам Олам кучи борлигига, нимага шаҳд билан киришсанг, бутун олам шуни рўёбга чиқариш учун ҳаракатланишини инкор этиб бўлмайди. Мен эса мана шундай нафис, Шарқ ривоятларидан руҳланган Коэлонинг таҳлил қилинавериб, ранги униқиб кетган асари ҳақида сал бошқачароқ, сал эркинроқ фикр билдириб кўраман.

Сўз магияси ва Чин Алкимёгар йўли

Бадиий адабиётнинг ижтимоий ўрни ҳақида икки хил бўлади. Умумий олиб қараганда, албатта:

• бадиий асар омма учун яратилади;
• алоҳида хос шахслар учун яратилади.

Шунақа ёзилмаган, ҳеч қаерда кўрсатилмаган, балки китобхонларнинг ўзлари яратиб олган қарашлар мавжуд. Лекин муҳим қараш. Жаҳон адабиётининг кўп йиллик тарихида битилган асарлар мана шу икки тамойилни ўзида намоён этади. Дейлик, Камюнинг “Бегона” асарини оддий ўқувчи бир неча саҳифа ўқигач, идрок этолмай четга суриб қўйиши ҳеч гап эмас — бу четга суриб қўйишнинг, албатта, “Бегона”нинг санъат асари сифатидаги қимматига заррача дахли йўқ. Пауло Коэлонинг асарлари эса ҳар иккала тоифадаги китобхоннинг талабига жавоб беради. У на хосларга ва на омма савиясига “ётади”. Тўғри, роман матнининг ички қаватларидаги рамз ва белгиларини идрок этиш учун алоҳида тайёргарлик керак, лекин Инжил, Таврот ва Қуръоний ҳақиқатлардан бохабар одам учун бу тайёргарлик кўп вақтни олмайди. Аммо Нуриддин Исмоиловнинг “Ўлимга маҳкум қилинганлар” деган на роман, на қисса, умуман, ҳеч нарсани ўқиган ҳар қандай ўқувчининг дабдурустдан бу фалсафий асарга “тиши ўтиши”, табиийки, қийин.

Асарларнинг умумий пафосидан “Минг бир кеча” таъсирини, Яъқуб, Юсуф, Исо Масиҳ ҳақидаги ҳақиқат — ривоятлар руҳини, айниқса, колумбиялик адиб Г.Г.Маркес адабий-фалсафий мактаби оҳанг ва услубини илғаш қийин эмас. Буни айтмасам ҳам Шарқ ривоятларидан хабардор одам билади.

Ва кейинчалик танқидчилардан ўқиб билдимки, чиндан Коэлонинг ушбу асарида бир мустаҳкам тизим йўқ, яъни тартиб йўқ. Жуда кўп чалкашасиз. Аммо Коэло ҳар бир қаҳрамонининг руҳий оламига чуқур кириб боришини айтиб ўтмасак бўлмайди. Ундан ташқари, мароқли сюжет сизни, албатта, ўзига ром этади. Тўғри, бу мутаассирлик анча оғир кечади. Негаки роман диққатни мудом бир жойга жамлашни талаб этади, рулда ўтирган кишидай бир лаҳзалик чалғиш ҳам қимматга тушиши мумкин: бирор детал, тафсилот ёки рамзга эътиборсиз қараш шу жойни қайта ўқишга мажбур қилади. Романдаги рамз, белги ва матн остига яширин фикрларни бир ўқишда илғаб олиш мушкул.

Муаллиф гоҳида сюжетни атай чигаллаштиради. Бу романдаги реал ва сеҳрли ҳодисаларнинг ўзига хос бадиий синтезидан келиб чиқади.

“Ишоралардан иборат асар — топишмоқни хушламайдиганлар учун қийин танлов”.

Пауло Коэло “Алкимёгар”нинг мақсад-муддаоси, фалсафий асосини шундай ифодалайди: “Бизнинг сайёрамизда бир буюк ҳақиқат бор: агар сиз чиндан ниманидир орзу қилсангиз, унга, албатта, эришасиз. Зотан бу орзу олам қалбида ҳам туғилади ва айни шунинг ўзи сизнинг Ерда мавжудлигингизнинг тасдиғи, сизнинг тақдирингиздир”. Бу ғоявий мазмун тақдир йўлидан бораётган, курашаётган, орзуси — рамзий хазина томон интилиб, ўзлигини, ўз қалбини англаётган шахснинг руҳий эврилишлари, ботиний ва зоҳирий олами, Сантьяго ва Алкимёгар образлари призмасида ўз ифодасини топган.

Асар сюжети ҳақида ўқимаган одам ҳам билади ҳозир. Чунки унга атаб ёзилган тақризларда деярли ҳамма нарса ёзилган. Келинг, биз ундан кўра бу ажойиб асарнинг мағзини чақишга ҳаракат қилиб кўрамиз. Дунёнинг кўп мутафаккирлари қатори Пауло Коэло ҳам инсоннинг қандай тақдир эгаси бўлиши унинг ўз қўлида, деган қараш тарафдори. Шу фикр “Алкимёгар” романида бошдан-охир Сантьягонинг саёҳат-риёзатлари орқали сеҳрли реализм услуби асосида очиб берилган. Бу тақдир Ҳақ томонидан ато этилган олий ҳақиқат, шу ҳақиқат, моҳиятга етиш учун инсон аниқ мақсад — идеал йўлидан чекинмаслиги керак, деган мағзи тўқ улуғ ғоя. Лекин моҳият, бахт, комилликка ўз-ўзидан эришилмайди. Мақсад йўлидаги шахс ким бўлмасин, қандай ишни бажармасин, адолатли, ҳақгўй, кўнгли ёруғ, нияти тоза, эътиқоди букилмас, иродаси синмас бўлиши даркор. Олий мақсад ва унга элтувчи йўл аниқ бўлмоғи, унга етиш учун ҳар қандай риёзатга руҳан, маънан, жисмонан тайёр турмоғи зарур.

Айни пайтда бу йўлда ижтимоий, сиёсий, иқтисодий шарт-шароитлар ва тўсиқларни енгиб ўтиш ҳам муҳим. Олий ниятга раҳнамо Пир (Алкимёгар)нинг йўлбошчилиги, синовларисиз етиш мушкул. Унинг ўгитлари билан мурид ҳар қандай қийинчиликни енгиши мумкин. Пирнинг руҳий-маънавий қудратни худди ёглардек бир жойга — бир мақсадга йўналтириш тажрибасини эгаллаш, бу йўлда алдов, чалғиш, адашиш, енгилишдан қўрқмаслик, муваффақиятсизлик ва омадсизликдан чўчимаслик психологияси, иродасини тарбия топтириш катта аҳамиятга эга. Олий мақсад – Ҳақ – Хазинага эришиш учун бутун имконият ва воситаларни ишга солиш ҳам муҳимдир.

Мана шу саъй-ҳаракат аниқ мақсадга йўналтирилса, Пауло Коэло айтмоқчи, бутун олам руҳи сизга ёрдамга келади. Янаям, соддароқ қилиб айтсак, сендан ҳаракат, Ҳақдан барокат.

Мақсад, орзу, ишонч деган нарсалар билан бошни қотирма, бу ҳозир энсани қотиради холос, дейдиганларда яна бир ўринли савол туғилади: “Хўп, мақсад ҳам бор дейлик. Бутун олам руҳи ҳам шунга ҳаракат қилар экан. Унда нега ҳамма ўзи истаган нарсага эришмайди, майли қийналсин, азоб чексин, лекин шундай бахтиқаролар борки, шунча чираниб, оқибатда ҳеч нарсага эишмайди. Уларга нима дейсан?”

Жавоб учун яна Коэлонинг ўзига мурожаат қиламиз: “Хўш, нима учун ҳамманинг ҳам истак-орзулари ушалавермайди? Бунга тўртта тўсиқ халал беради. Биринчиси шундан иборатки, гўдаклик пайтдаёқ ҳаётда эришишни жуда истаган нарсаларга интилганимизда, йўқ, буларга эришиб бўлмайди, деган гапни қулоққа қуйиб қўйишади. Бола ҳарчанд уринмай, барибир ўзим хоҳлаган нарсага эришолмайман, деган фикр билан улғаяди. Шу тариқа йиллар мобайнида қалбида турли шубҳа-гумонлар, қўрқувлар илдиз отади, умидсизлик ва айбдорлик ҳисси кучайиб боради. Ва бир кун келиб, ўз тақдирини яшаш истаги шу оғир юк остида қолганини англаганида, ўзига инъом этилган олий имконни йўқотиб қўйгандай туюлади. Бироқ аслида бу имкон унинг қалбида яшаётган бўлади”.

Хулоса ўрнида ривоят

Хуллас, шундай. Миядаги миллионлаб шубҳа-ю, ахборот ахлатларидан қутулиб, хотиржам ҳолатда мутолаа қилинса, китобнинг ўзи сизга хазинани очувчи калитни тутқазади. Хулоса ўрнида асардаги гўзал ривоятни келтираман. Асарнинг бир жойида Маликсиддиқ Сантьягога бахт ҳақида бир ҳикоя айтиб беради. Бир савдогар ўғлини бахт нима, унинг қандай сир-асрорлари бор, билсин деб энг таниқли донишманд ҳузурига юборибди. Ўғлон қирқ кеча-кундуз саҳро кезиб, ниҳоят тоғ тепасидаги ажойиб бир қалъани кўрибди. Бу қалъада у излаб юрган донишманд яшар экан. Лекин у истиқомат қиладиган қалъа донишманднинг узлатга чекинган кимсасиз кулбасига сира ҳам ўхшамас, аксинча, одам билан тўла эди: савдогарлар лаш-лушларини кўрсатиб у ёқ, бу ёққа чопқиллашар, баъзилари бурчак-бурчакларда гаплашиб туришар, мўжазгина созандалар гуруҳи майин куй ижро этар, залнинг ўртасида бу ўлкада топса бўладиган жамики ноз-неъматларга тўла тўкин дастурхон тортилган. Йигит авлиёнинг олдига киради. Донишманд унинг ташрифидан кўзлаган мақсадини эшитади, кейин йигитчага қалъани томоша қилиб, айланиб чиққин, икки соатдан кейин шу жойга келасан, деб тайинлайди.

“Дарвоқе, сендан яна бир сўровим бор, — дейди у йигитчага икки томчи мой солинган чой қошиқни узатиб. — Бу қошиқчани олгин, қара, тағин мой тўкилмасин”. Йигитча, кўзини қошиқчадан узмай, зиналардан чиқиб-тушиб саройни айланади, икки соатдан сўнг яна Донишманд қошида ҳозир бўлади. “Хўш, — дейди Донишманд, — ошхона залидаги форсий гиламлар сенга ёқдими? Боғдаги дов-дарахтлар, гулзорлар-чи? Уларни қўли гул боғбонлар ўн йил деганда барпо этишган. Менинг кутубхонамдаги эски қалин китоблар, терига битилган қўлёзмалар-чи?”. Ўсал бўлган йигитча буларни кўрмаганини тан олади, зотан қалъани айланганда у бутун диққатини хўжайин қўлига ишониб топширган чой қошиқдаги мойдан узмаган эди. “Изингга қайт ва менинг уйимдаги мўжизаларни томоша қил, — дейди Донишманд. — Туриш-турмушини кўриб билмаган одамингга қандай ишонасан”. Йигитча қўлида қошиқ билан яна саройни айлангани жилади. Бу сафар у олдингидай диққат бўлмай, хоналарни безаб турган камёб жиҳозларни, санъат асарларини кўриб чиқади. У боғларни ва қалъани ўраб турган қояларни кузатади, гулларнинг ва сурату ҳайкалларнинг гўзаллигини ўзича баҳолайди. Донишманднинг олдига қайтгач, у кўрганларининг ҳаммасини оқизмай-томизмай айтиб беради. “Икки томчи мой қани, мен сенга тўкиб қўйма деб тайинлагандим?” — сўрайди Донишманд. Шунда йигитча қошиқчадаги мойнинг тўкилганини пайқайди. “Мана шу мен сенга берадиган бирдан-бир маслаҳат, — дейди унга донолар доноси. — Бахтнинг сиру асрори дунёнинг бор жозибасию тароватини кўра билишда ва айни пайтда чой қошиқдаги икки томчи мойни ҳам ҳеч қачон ёддан чиқармасликда”.

Асардан иқтибослар

• Худо ҳар бир банданинг йўлини аломатлар билан белгилаб қўйган. Аломатларнинг фақат сен учун ёзилганини ўқий олмоғинг даркор.
• Ўз тақдиринг йўлидан юришингга муҳаббат ҳеч қачон халал бермайди. Агар халал берса, демак, у умумбашар тилида гапира оладиган асл муҳаббат бўлмайди.
• Инсон севгани учун севади, вассалом! Муҳаббат изоҳларни тан олмайди.
• Ҳар кимнинг орзуси бошқа, кўрадиган туши бошқа. Ёдингда тут, нимани хоҳлаганингни доим аниқ билишинг керак!

Азизбек Юсупов