12 февраль санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан СССР фуқаролигидан маҳрум этилиб, сургун қилинган Солженицин, Гаагада суди бошланган собиқ президент Милошевич ҳамда музейдан ўғирлаб кетилган “Қичқириқ”қа оид фактлар ўрин олган.
СССР фуқаролигидан маҳрум этилиб, сургун қилинган Солженицин
1974 йил 12 февраль куни ёзувчи Александр Солженицин ўз квартирасида ҳибсга олинган эди. Лефортова қамоқхонасида бирмунча вақт сақлангач, у совет фуқаролигидан маҳрум этилган ва мамлакатдан мажбуран чиқариб юборилган. “ГУЛAГ архипелаги” муаллифини Германия қабул қилишга рози бўлади.
Бундан 49 йил олдин СССРда адабиёт бўйича Нобел мукофоти лауреати ва ашаддий антикоммунист Александр Солженицин атрофида йирик можаро бошланади. Ҳукуматнинг ғазабига давлатнинг жазо машинаси механизмини фош этган “ГУЛAГ архипелаги”нинг Ғарбда нашрдан чиққани сабаб бўлган. Аввалига Солженицин ўз асарини 1975 йилдан кейин чоп этишни режалаштирган: у совет тузумини танқид қилиш оиласига офат олиб келишини тушунган, шу сабабли олдиндан тайёргарлик кўриб қўйиш ниятида бўлган.
Аммо ёзувчининг ёрдамчиси Елизавета Воронянская “КГБ” ходимларининг босими остида қўлёзманинг бир нусхаси қаерда сақланишини айтиб, ўз жонига қасд қилиши Солженициннинг режаларини ўзгартириб юборган. Содир бўлган воқеадан кейин 1973 йил августда публицист китобини Ғарбда чоп этишга киришган.
Ёзувчи бундай ҳаракатидан кейин ҳибсга олиниши мумкинлигини билган ва ҳар эҳтимолга қарши махсус баёнот ҳам тайёрлаб қўйган. “Мен рус адабиётига, унинг биргина китобига, ҳар қандай рус муаллифига қарши ҳар қандай жиноий суд жараёнини лаёқатсиз деб эълон қиламан. Агарда менга нисбатан шундай суд ўтказилса, унга ўз оёғим билан бормайман, мени қўлларимни қайириб, кўтариб олиб боришади”.
Бу вақтда Солженициннинг тарафдорлари ва унга ҳамфикр бўлганлар СССРда қўлёзма нусхаларини бир-бирига тарқата бошлайди. 1974 йил январь бошида “ГУЛAГ архипелаги” билан Андрей Сахаров ҳамда унинг рафиқаси Елена Боннер танишиб чиққан. Бир неча кундан кейин машҳур физик Солженицинни ҳужумлар ва таъқиблардан ҳимоя қилишни талаб қилган жамоавий аризага қўшилган.
Асарнинг тарқалиши шу қадар кенг овоза бўладики, 7 январь куни Солженицин бўйича Совет Иттифоқи Коммунистик партияси Марказий қўмитаси Сиёсий бюроси ҳатто бутун бошли йиғилиш ўтказади. Унда можароли муаллифнинг “советларга қарши фаолиятига барҳам бериш” чоралари муҳокама қилинади.
“КГБ” раиси Юрий Андропов Солженицинни маъмурий тартибда мамлакатдан чиқариб юбориш таклифини беради: совет раҳбарияти ижод аҳли вакилларига нисбатан бундай жазо туридан 1920 йилларда кенг фойдаланган эди.
Андроповнинг таклифини бўлажак мудофаа вазири Дмитрий Устинов, Москва шаҳар қўмитасининг биринчи котиби Виктор Гришин каби қатор амалдорлар қўллаб-қувватлайди. Бош котиб Леонид Брежнев, Вазирлар кенгаши раиси Алексей Косигин, ташқи ишлар вазири Андрей Громико, Олий кенгаш президиуми раиси Николай Подгорний каби бошқа гуруҳ вакиллари эса уни ҳибсга олиш таклифини маъқул кўради. Якунда Солженицинни суд жавобгарлигига тортишга қарор қилинади. Аммо охир-оқибат Сиёсий бюро аъзоларининг аксариятининг фикрига қарамай, Андропов позицияси ғолиб чиқади.
8 февраль куни Солженицинга прокурор олдига бориши бўйича чақирув қоғозини беришмоқчи бўлишган, аммо ёзувчи уни қабул қилишдан бош тортган. 11 февраль куни СССР прокуратураси Солженицинга қарши жиноят ишини қўзғатган. Шу куннинг ўзида Солженицин прокуратурага чақирилган. 12 февраль куни эса СССР Олий кенгаши Президиуми қарор қабул қилган: “Солженицин СССР фуқаролигига мансуб бўлишга тўғри келмайдиган хатти-ҳаракатларни мунтазам равишда содир этишини, душманона қарашлари билан ССР Иттифоқига зарар этказишини ҳисобга олиб, Президиум қарор қилади — Александр Солженицин СССР фуқаролигидан маҳрум этилсин ва мамлакатдан чиқариб юборилсин”.
Шу куни соат 17:00 да катта адлия маслаҳатчиси Звереев бошчилигидаги 8 киши Солженициннинг кваритасига келган. Ёзувчига уни прокуратурага олиб келиш ҳақидаги қарор тақдим этилган. Операция иштирокчиларидан бири унинг тезда қайтишини билдирган. Солженицин олиб кетилган, бироқ унинг квартирасида “КГБ”нинг икки ходими қолган.
Соат 21:00 да “ГУЛAГ архипелаги” муаллифи ҳибсга олингани маълум бўлади. 13 февралга ўтар кечани у Лефортова қамоқхонасида нозирлар билан гаплашмасдан ва овқатланишдан бош тортган ҳолда ўтказган. У ерга СССР бош прокурорининг ўринбосари Михаил Маляров келиб, Солженицин ватанга хиёнатда айблангани тўғрисидаги ҳукмни ўқиб эшиттирган.
Маляров Солженицинга у фуқароликдан маҳрум қилинганини айтган ва бир неча соатдан кейин ёзувчи куч билан Германияга жўнатиб юборилган. Уни немис ҳамкасби, 1972 йилда Нобел муфокотини қўлга киритган Генрих Белл қабул қилишга рози бўлганди.
Милошевич ишининг Гаага Халқаро трибуналида кўриб чиқишнинг бошланиши
2002 йил 12 февраль куни Гаагада собиқ Югославиядаги ҳарбий жиноятлар бўйича Халқаро трибуналда Слобадан Милошевичга нисбатан айбловларни кўриб чиқиш бошланган эди. Орадан тўрт йил ўтагач, 2006 йил 11 март куни Милошевич Гаагадаги қамоқхонада вафот этган. Расмий версияга кўра, сиёсатчининг ўлимига инфаркт сабаб бўлган. Унинг тарафдорлари ва қариндошлари эса Милошевич заҳарланганини иддао қилади.
64 ёшли сиёсатчининг ўлими кўплаб миш-мишлар тарқалишига сабаб бълган. Ўз ватанидаги ва дунёдаги кўпчилик Милошевич ўлимининг расмий версиясига ишонмаган. Суд жараёнининг асосий фигурантининг сирли ўлимига қадар иш жараёнлари тўрт йил давом этган. 295 нафар гувоҳ сўроқ қилинган. Суд эшитувларининг ўзи 466 кунни ташкил этган. Халқаро трибунал бош прокурори Карл дел Понтега кўра, суднинг якунланишига 50 соатгина қолган эди. Унинг айтишича, Милошевич “инсониятга маълум энг даҳшатли жиноятларни содир этишда” айбланган.
Гаага маҳбусини охирги маротаба 2006 йилнинг 10 март куни соат 16:30 да тирик кўришган. У бир кун олдин акаси Борислав билан телефон орқали суҳбатлашганди. Суҳбат давомида кичик Милошевич соғлиғидан шикоят қилмаган. Шу билан бирга, 2005 йил декабрда у Гаагада тиббий ёрдам етишмаётганини айтиб, даволаниш учун Москвага вақтинча бориб-келишга рухсат сўраган. Россиялик шифокорлар сиёсатчининг илтимосини қўллаб-қувватлаган эди.
Бироқ Халқаро трибунал Милошевичнинг қон таҳлиллари натижаларига таяниб, унинг талабини қаноатлантирмаган. 11 март куни соат 09:30 да соқчи жонсиз ётган Милошевичга дуч келган. Қамоқхона нозирлари унга сунъий нафас бериб, юрагини массаж қилган, аммо буларнинг барчаси ҳеч қандай ижобий натижа бермаган. Тез орада қамоқхона мажмуасининг бош шифокори Паул Феке айбланувчининг ўлимини тасдиқлаган. Камера муҳрланган, аммо дам олиш куни бўлгани сабаб иш жуда секин кечган. Бир неча соатдан кейин Халқаро трибунал вакили ўлим ҳақидаги гувоҳномани имзолаган ва Милошевичнинг жасади суд экспертизаси институтига юборилган. Патологоанатомлар собиқ президентнинг ўлими соат 07:30 ва 08:00 оралиғида юрак хуружи сабаб юзага келган, деган хулосани берган.
Милошевичнинг яқинлари Москвада қайта экспертиза ўтказилишини талаб қилган. Унинг адвокати Зденко Томановичнинг таъкидлашича, сиёсатчи ўлимидан бир неча кун олдин кимдир унга қанақадур дорилар бериб, заҳарламоқчи бўлаётганини айтган. Марҳумнинг беваси Мира Маркович эса “Трибунaл эримни ўлдирди”, деган. Собиқ президентнинг Амстердам аэропортига етиб келган ўғли Марко ҳам шундай даъвони илгари сурган: “Отам ўлмади, уни ўлдиришди”.
Трибулан раиси Фаусто Покарнинг кўрсатмасига мувофиқ айбланувчининг ўлим ҳолатини аниқлашга киришилган. Судья Кевин Паркер махсус гуруҳга бошчилик қилган. Токсикологик экспертиза Милошевичнинг организмида заҳарланиш аломатларини топа олмаган.
Милошевич ва тўрт нафар юқори мартабали Югославия раҳбари инсониятга қарши бешта жиноят – қотиллик, сиёсий, ирқий ва диний таъқиб, депортация ва уруш қонунлари ва урф-одатларини бузишда айбланган. Айблов хулосасида қайд этилишича, юқорида номлари кўрсатилган шахслар юқори қўмондонлик мавқеи туфайли халқаро гуманитар ҳуқуқ нормаларини бузганликлари учун шахсан жавобгар бўлган.
Айблов хулосасида айтилишича, 1999 йилнинг 1 январидан май ойининг охиригача мамлакат қуролли кучлари ва полиция бўлинмалари, Сербия полицияси ва айбланувчилар назорати остидаги Сербия ҳарбийлаштирилган кучлари биргаликда Косовода бир қатор кенг кўламли ҳужумларни амалга оширган. Судланувчилар 750 мингга яқин этник албанларнинг Косоводан чиқариб юборилиши учун жавобгар ҳисобланган — бу минтақадаги барча албан аҳолисининг деярли учдан бир қисмини ташкил қиларди.
Бундан ташқари, минглаб албанлар Косованинг ўзида қуролсизлантирилган ва уларнинг маъқул қисми ўлдирилган. Милошевич ва мамлакатнинг бошқа раҳбарлари айблов иловасида исм-шарифлари кўрсатилган аниқ 340 кишини ўлдиришда айбланган.
Музейдан ўғирланган “Қичқириқ”
1994 йил 12 февраль куни Норвегия миллий музейидан Эдвард Мункнинг “Қичқириқ” картинаси ўғирлаб кетилган эди. Орадан бир неча ой ўтган у яна ўз жойига қайтарилган. Экспрессионизм асосчиларидан бири бўлган рассом ўз картинасида нимани тасвирланган эди?
Эдвард Мунк санъати бутунлай рамзлар ва аллегориялардан иборат бўлиб, унинг севимли мавзулари — севги ва ёлғизлик ҳақидаги хира фикрлар. Мункнинг энг машҳур иши “Чинқириқ” бўлиб, унинг 1893 йилдан 1910 йилга қадар чизилган тўртта нусхаси бор. Аввалига картина “Умидсизлик” деб аталган. Суратдаги даҳшатга тушган инсон дунё санъатидаги энг машҳур образлардан бири ҳисобланади. Хусусий коллекционерларда картинанинг битта варианти қолган холос; у 2012 йил 2 май куни Sothebey's аукциони орқали 119,9 миллион долларга сотилганди. Ўша вақтда бу очиқ аукцион орқали сотилган энг қимматбаҳо картина ҳисобланган.
“Қичқириқ” тарихий экспрессионистик воқеа бўлиб, дунёдаги энг машҳур расмлардан биридир. Унда тасвирнинг икки талқини мавжуд: даҳшат орасида қолган қаҳрамон унсиз бақириб, қўллари билан қулоқларини ёпмоқда; ёки қаҳрамон атрофдаги қичқириқдан қулоқларини беркитяпти. Мунк “Қичқириқ”нинг тўртта версиясини чизган ва ушбу версия — рассомнинг ўзи азият чеккан маник-депрессив психознинг мевасидир. Клиникада даволанишдан қайтган Мунк полотно устида ишини давом эттирмаган.
1978 йилда Мунк ижодининг таниқли билимдони Роберт Розенблюм картинадаги бош қаҳрамон 1889 йилда Парижда кўргазмага қўйилган Перу мўмиёсининг тасвири бўлиши мумкин. Эмбрион кўринишидаги ҳолатга келтирилиб, қўллари бўйнига боғланган ҳолда мўмиёланган инсон Мункнинг дўсти Пол Гогенни ҳайратга солган эди. У Гогеннинг “Инсон қайғуси” картинасида марказий фигурага айланган.
“Қичқириқ” биринчи марта 1994 йилда ўғирлаб кетилганди. Ўғрилар Ослодаги Миллий галереяга Норвегияда қишки Олимпиада ўйинларининг очилиш кунида тушган. Жиноятчилар музейга осонликча кириб олган: улар нарвон ёрдамида деразадан ошиб ўтган. Картинани ўғирлашга 50 сония вақт кетган холос.
“Қичқириқ”ни бир неча ой давомида қидиришган, ўғрилар картинани сотишга уринган вақтда қўлга олинган. Ўшанда Скотленд-Ярд ходимлари ўзларини харидор сифатида таништирган эди. Улар меҳмонхонада учрашишга келишган ва жиноятчилар ҳибсга олинган.
Иккинчи ўғирлик 10 йилдан кейин содир бўлган: 2004 йилда Мунк музейидан “Қичқириқ” ва яна битта картина олиб кетилган. 22 август куни ниқоб тақиб олган ва пистолет билан қуролланган икки эркак музейга кириб, ташриф буюрувчиларнинг кўз ўнгида иккита картинани кўтариб чиқиб кетган. Жиноятчилар қора Audi автомолида осонликча воқеа жойидан яширинган.
Орадан икки йил ўтгач, тафсилотлари ҳозирга қадар маълум бўлмаган махфий операцияда иккала картина ҳам қайтарилган. Жиноят иши бўйича уч нафар гумонланувчи 4—8 йилга қамалган.
Изоҳ (0)