12-fevral sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan SSSR fuqaroligidan mahrum etilib, surgun qilingan Soljenitsin, Gaagada sudi boshlangan sobiq prezident Miloshevich hamda muzeydan o‘g‘irlab ketilgan “Qichqiriq”qa oid faktlar o‘rin olgan.
SSSR fuqaroligidan mahrum etilib, surgun qilingan Soljenitsin
1974-yil 12-fevral kuni yozuvchi Aleksandr Soljenitsin o‘z kvartirasida hibsga olingan edi. Lefortova qamoqxonasida birmuncha vaqt saqlangach, u sovet fuqaroligidan mahrum etilgan va mamlakatdan majburan chiqarib yuborilgan. “GULAG arxipelagi” muallifini Germaniya qabul qilishga rozi bo‘ladi.
Bundan 49 yil oldin SSSRda adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati va ashaddiy antikommunist Aleksandr Soljenitsin atrofida yirik mojaro boshlanadi. Hukumatning g‘azabiga davlatning jazo mashinasi mexanizmini fosh etgan “GULAG arxipelagi”ning G‘arbda nashrdan chiqqani sabab bo‘lgan. Avvaliga Soljenitsin o‘z asarini 1975-yildan keyin chop etishni rejalashtirgan: u sovet tuzumini tanqid qilish oilasiga ofat olib kelishini tushungan, shu sababli oldindan tayyorgarlik ko‘rib qo‘yish niyatida bo‘lgan.
Ammo yozuvchining yordamchisi Yelizaveta Voronyanskaya “KGB” xodimlarining bosimi ostida qo‘lyozmaning bir nusxasi qayerda saqlanishini aytib, o‘z joniga qasd qilishi Soljenitsinning rejalarini o‘zgartirib yuborgan. Sodir bo‘lgan voqeadan keyin 1973-yil avgustda publitsist kitobini G‘arbda chop etishga kirishgan.
Yozuvchi bunday harakatidan keyin hibsga olinishi mumkinligini bilgan va har ehtimolga qarshi maxsus bayonot ham tayyorlab qo‘ygan. “Men rus adabiyotiga, uning birgina kitobiga, har qanday rus muallifiga qarshi har qanday jinoiy sud jarayonini layoqatsiz deb e’lon qilaman. Agarda menga nisbatan shunday sud o‘tkazilsa, unga o‘z oyog‘im bilan bormayman, meni qo‘llarimni qayirib, ko‘tarib olib borishadi”.
Bu vaqtda Soljenitsinning tarafdorlari va unga hamfikr bo‘lganlar SSSRda qo‘lyozma nusxalarini bir-biriga tarqata boshlaydi. 1974-yil yanvar boshida “GULAG arxipelagi” bilan Andrey Saxarov hamda uning rafiqasi Yelena Bonner tanishib chiqqan. Bir necha kundan keyin mashhur fizik Soljenitsinni hujumlar va ta’qiblardan himoya qilishni talab qilgan jamoaviy arizaga qo‘shilgan.
Asarning tarqalishi shu qadar keng ovoza bo‘ladiki, 7-yanvar kuni Soljenitsin bo‘yicha Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi Siyosiy byurosi hatto butun boshli yig‘ilish o‘tkazadi. Unda mojaroli muallifning “sovetlarga qarshi faoliyatiga barham berish” choralari muhokama qilinadi.
“KGB” raisi Yuriy Andropov Soljenitsinni ma’muriy tartibda mamlakatdan chiqarib yuborish taklifini beradi: sovet rahbariyati ijod ahli vakillariga nisbatan bunday jazo turidan 1920-yillarda keng foydalangan edi.
Andropovning taklifini bo‘lajak mudofaa vaziri Dmitriy Ustinov, Moskva shahar qo‘mitasining birinchi kotibi Viktor Grishin kabi qator amaldorlar qo‘llab-quvvatlaydi. Bosh kotib Leonid Brejnev, Vazirlar kengashi raisi Aleksey Kosigin, tashqi ishlar vaziri Andrey Gromiko, Oliy kengash prezidiumi raisi Nikolay Podgorniy kabi boshqa guruh vakillari esa uni hibsga olish taklifini ma’qul ko‘radi. Yakunda Soljenitsinni sud javobgarligiga tortishga qaror qilinadi. Ammo oxir-oqibat Siyosiy byuro a’zolarining aksariyatining fikriga qaramay, Andropov pozitsiyasi g‘olib chiqadi.
8-fevral kuni Soljenitsinga prokuror oldiga borishi bo‘yicha chaqiruv qog‘ozini berishmoqchi bo‘lishgan, ammo yozuvchi uni qabul qilishdan bosh tortgan. 11-fevral kuni SSSR prokuraturasi Soljenitsinga qarshi jinoyat ishini qo‘zg‘atgan. Shu kunning o‘zida Soljenitsin prokuraturaga chaqirilgan. 12-fevral kuni esa SSSR Oliy kengashi Prezidiumi qaror qabul qilgan: “Soljenitsin SSSR fuqaroligiga mansub bo‘lishga to‘g‘ri kelmaydigan xatti-harakatlarni muntazam ravishda sodir etishini, dushmanona qarashlari bilan SSR Ittifoqiga zarar etkazishini hisobga olib, Prezidium qaror qiladi — Aleksandr Soljenitsin SSSR fuqaroligidan mahrum etilsin va mamlakatdan chiqarib yuborilsin”.
Shu kuni soat 17:00 da katta adliya maslahatchisi Zvereyev boshchiligidagi 8 kishi Soljenitsinning kvaritasiga kelgan. Yozuvchiga uni prokuraturaga olib kelish haqidagi qaror taqdim etilgan. Operatsiya ishtirokchilaridan biri uning tezda qaytishini bildirgan. Soljenitsin olib ketilgan, biroq uning kvartirasida “KGB”ning ikki xodimi qolgan.
Soat 21:00 da “GULAG arxipelagi” muallifi hibsga olingani ma’lum bo‘ladi. 13-fevralga o‘tar kechani u Lefortova qamoqxonasida nozirlar bilan gaplashmasdan va ovqatlanishdan bosh tortgan holda o‘tkazgan. U yerga SSSR bosh prokurorining o‘rinbosari Mixail Malyarov kelib, Soljenitsin vatanga xiyonatda ayblangani to‘g‘risidagi hukmni o‘qib eshittirgan.
Malyarov Soljenitsinga u fuqarolikdan mahrum qilinganini aytgan va bir necha soatdan keyin yozuvchi kuch bilan Germaniyaga jo‘natib yuborilgan. Uni nemis hamkasbi, 1972-yilda Nobel mufokotini qo‘lga kiritgan Genrix Bell qabul qilishga rozi bo‘lgandi.
Miloshevich ishining Gaaga Xalqaro tribunalida ko‘rib chiqishning boshlanishi
2002-yil 12-fevral kuni Gaagada sobiq Yugoslaviyadagi harbiy jinoyatlar bo‘yicha Xalqaro tribunalda Slobadan Miloshevichga nisbatan ayblovlarni ko‘rib chiqish boshlangan edi. Oradan to‘rt yil o‘tagach, 2006-yil 11-mart kuni Miloshevich Gaagadagi qamoqxonada vafot etgan. Rasmiy versiyaga ko‘ra, siyosatchining o‘limiga infarkt sabab bo‘lgan. Uning tarafdorlari va qarindoshlari esa Miloshevich zaharlanganini iddao qiladi.
64 yoshli siyosatchining o‘limi ko‘plab mish-mishlar tarqalishiga sabab b‘lgan. O‘z vatanidagi va dunyodagi ko‘pchilik Miloshevich o‘limining rasmiy versiyasiga ishonmagan. Sud jarayonining asosiy figurantining sirli o‘limiga qadar ish jarayonlari to‘rt yil davom etgan. 295 nafar guvoh so‘roq qilingan. Sud eshituvlarining o‘zi 466 kunni tashkil etgan. Xalqaro tribunal bosh prokurori Karl del Pontega ko‘ra, sudning yakunlanishiga 50 soatgina qolgan edi. Uning aytishicha, Miloshevich “insoniyatga ma’lum eng dahshatli jinoyatlarni sodir etishda” ayblangan.
Gaaga mahbusini oxirgi marotaba 2006-yilning 10-mart kuni soat 16:30 da tirik ko‘rishgan. U bir kun oldin akasi Borislav bilan telefon orqali suhbatlashgandi. Suhbat davomida kichik Miloshevich sog‘lig‘idan shikoyat qilmagan. Shu bilan birga, 2005-yil dekabrda u Gaagada tibbiy yordam yetishmayotganini aytib, davolanish uchun Moskvaga vaqtincha borib-kelishga ruxsat so‘ragan. Rossiyalik shifokorlar siyosatchining iltimosini qo‘llab-quvvatlagan edi.
Biroq Xalqaro tribunal Miloshevichning qon tahlillari natijalariga tayanib, uning talabini qanoatlantirmagan. 11-mart kuni soat 09:30 da soqchi jonsiz yotgan Miloshevichga duch kelgan. Qamoqxona nozirlari unga sun’iy nafas berib, yuragini massaj qilgan, ammo bularning barchasi hech qanday ijobiy natija bermagan. Tez orada qamoqxona majmuasining bosh shifokori Paul Feke ayblanuvchining o‘limini tasdiqlagan. Kamera muhrlangan, ammo dam olish kuni bo‘lgani sabab ish juda sekin kechgan. Bir necha soatdan keyin Xalqaro tribunal vakili o‘lim haqidagi guvohnomani imzolagan va Miloshevichning jasadi sud ekspertizasi institutiga yuborilgan. Patologoanatomlar sobiq prezidentning o‘limi soat 07:30 va 08:00 oralig‘ida yurak xuruji sabab yuzaga kelgan, degan xulosani bergan.
Miloshevichning yaqinlari Moskvada qayta ekspertiza o‘tkazilishini talab qilgan. Uning advokati Zdenko Tomanovichning ta’kidlashicha, siyosatchi o‘limidan bir necha kun oldin kimdir unga qanaqadur dorilar berib, zaharlamoqchi bo‘layotganini aytgan. Marhumning bevasi Mira Markovich esa “Tribunal erimni o‘ldirdi”, degan. Sobiq prezidentning Amsterdam aeroportiga yetib kelgan o‘g‘li Marko ham shunday da’voni ilgari surgan: “Otam o‘lmadi, uni o‘ldirishdi”.
Tribulan raisi Fausto Pokarning ko‘rsatmasiga muvofiq ayblanuvchining o‘lim holatini aniqlashga kirishilgan. Sudya Kevin Parker maxsus guruhga boshchilik qilgan. Toksikologik ekspertiza Miloshevichning organizmida zaharlanish alomatlarini topa olmagan.
Miloshevich va to‘rt nafar yuqori martabali Yugoslaviya rahbari insoniyatga qarshi beshta jinoyat – qotillik, siyosiy, irqiy va diniy ta’qib, deportatsiya va urush qonunlari va urf-odatlarini buzishda ayblangan. Ayblov xulosasida qayd etilishicha, yuqorida nomlari ko‘rsatilgan shaxslar yuqori qo‘mondonlik mavqei tufayli xalqaro gumanitar huquq normalarini buzganliklari uchun shaxsan javobgar bo‘lgan.
Ayblov xulosasida aytilishicha, 1999-yilning 1-yanvaridan may oyining oxirigacha mamlakat qurolli kuchlari va politsiya bo‘linmalari, Serbiya politsiyasi va ayblanuvchilar nazorati ostidagi Serbiya harbiylashtirilgan kuchlari birgalikda Kosovoda bir qator keng ko‘lamli hujumlarni amalga oshirgan. Sudlanuvchilar 750 mingga yaqin etnik albanlarning Kosovodan chiqarib yuborilishi uchun javobgar hisoblangan — bu mintaqadagi barcha alban aholisining deyarli uchdan bir qismini tashkil qilardi.
Bundan tashqari, minglab albanlar Kosovaning o‘zida qurolsizlantirilgan va ularning ma’qul qismi o‘ldirilgan. Miloshevich va mamlakatning boshqa rahbarlari ayblov ilovasida ism-shariflari ko‘rsatilgan aniq 340 kishini o‘ldirishda ayblangan.
Muzeydan o‘g‘irlangan “Qichqiriq”
1994-yil 12-fevral kuni Norvegiya milliy muzeyidan Edvard Munkning “Qichqiriq” kartinasi o‘g‘irlab ketilgan edi. Oradan bir necha oy o‘tgan u yana o‘z joyiga qaytarilgan. Ekspressionizm asoschilaridan biri bo‘lgan rassom o‘z kartinasida nimani tasvirlangan edi?
Edvard Munk san’ati butunlay ramzlar va allegoriyalardan iborat bo‘lib, uning sevimli mavzulari — sevgi va yolg‘izlik haqidagi xira fikrlar. Munkning eng mashhur ishi “Chinqiriq” bo‘lib, uning 1893-yildan 1910-yilga qadar chizilgan to‘rtta nusxasi bor. Avvaliga kartina “Umidsizlik” deb atalgan. Suratdagi dahshatga tushgan inson dunyo san’atidagi eng mashhur obrazlardan biri hisoblanadi. Xususiy kollektsionerlarda kartinaning bitta varianti qolgan xolos; u 2012-yil 2-may kuni Sothebey’s auksioni orqali 119,9 million dollarga sotilgandi. O‘sha vaqtda bu ochiq auksion orqali sotilgan eng qimmatbaho kartina hisoblangan.
“Qichqiriq” tarixiy ekspressionistik voqea bo‘lib, dunyodagi eng mashhur rasmlardan biridir. Unda tasvirning ikki talqini mavjud: dahshat orasida qolgan qahramon unsiz baqirib, qo‘llari bilan quloqlarini yopmoqda; yoki qahramon atrofdagi qichqiriqdan quloqlarini berkityapti. Munk “Qichqiriq”ning to‘rtta versiyasini chizgan va ushbu versiya — rassomning o‘zi aziyat chekkan manik-depressiv psixozning mevasidir. Klinikada davolanishdan qaytgan Munk polotno ustida ishini davom ettirmagan.
1978-yilda Munk ijodining taniqli bilimdoni Robert Rozenblyum kartinadagi bosh qahramon 1889-yilda Parijda ko‘rgazmaga qo‘yilgan Peru mo‘miyosining tasviri bo‘lishi mumkin. Embrion ko‘rinishidagi holatga keltirilib, qo‘llari bo‘yniga bog‘langan holda mo‘miyolangan inson Munkning do‘sti Pol Gogenni hayratga solgan edi. U Gogenning “Inson qayg‘usi” kartinasida markaziy figuraga aylangan.
“Qichqiriq” birinchi marta 1994-yilda o‘g‘irlab ketilgandi. O‘g‘rilar Oslodagi Milliy galereyaga Norvegiyada qishki Olimpiada o‘yinlarining ochilish kunida tushgan. Jinoyatchilar muzeyga osonlikcha kirib olgan: ular narvon yordamida derazadan oshib o‘tgan. Kartinani o‘g‘irlashga 50 soniya vaqt ketgan xolos.
“Qichqiriq”ni bir necha oy davomida qidirishgan, o‘g‘rilar kartinani sotishga uringan vaqtda qo‘lga olingan. O‘shanda Skotlend-Yard xodimlari o‘zlarini xaridor sifatida tanishtirgan edi. Ular mehmonxonada uchrashishga kelishgan va jinoyatchilar hibsga olingan.
Ikkinchi o‘g‘irlik 10 yildan keyin sodir bo‘lgan: 2004-yilda Munk muzeyidan “Qichqiriq” va yana bitta kartina olib ketilgan. 22-avgust kuni niqob taqib olgan va pistolet bilan qurollangan ikki erkak muzeyga kirib, tashrif buyuruvchilarning ko‘z o‘ngida ikkita kartinani ko‘tarib chiqib ketgan. Jinoyatchilar qora Audi avtomolida osonlikcha voqea joyidan yashiringan.
Oradan ikki yil o‘tgach, tafsilotlari hozirga qadar ma’lum bo‘lmagan maxfiy operatsiyada ikkala kartina ham qaytarilgan. Jinoyat ishi bo‘yicha uch nafar gumonlanuvchi 4—8 yilga qamalgan.
Izoh (0)