Марказий банк раиси ўринбосари Беҳзод Ҳамраев Самарқандда ўтказилган иқтисодий форум доирасида «Дарё» мухбирига интервью берди. Суҳбатда инсоният ҳаётига кириб келиши кутилаётган рақамли валюта мавзусида сўз борди.
«Ҳали аниқ ечим йўқ»
Дунёдаги 60 дан ортиқ мамлакат марказий банклари электрон пулларини ишлаб чиқариш ва муомалага киритиш бўйича ўрганишлар ўтказмоқда. Лекин бунга аниқ бир ечим топилгани йўқ. Ҳали жуда кўп саволлар очиқ турибди.
Масалан, бундай пуллар ишлаб чиқарилса, қандай ишлатилади, давлатлараро транзакциялар қай тарзда бўлади, унга фоизлар тўланадими, деган саволлар жавобсиз. Чунки бундай пуллар муомалага киритилгудек бўлса, банклар орадан чиқиб кетади. Айтайлик, аҳоли ва марказий банк ўртасида тўғридан-тўғри муносабат бошланади. Бунда депозит фоизлари нима бўлади, банклар қандай ишлайди, каби саволлар жавобини топмаган.
Биз ҳам бу масала бўйича халқаро тажрибани ўрганяпмиз. Келажакда манфаатли ечимлари топиладиган бўлса, унда ўйлаб кўрилади. Қолгани, чиройли сўзлар холос. Ҳозир бутун дунёда барча шу мавзуни муҳокама қилади. Лекин ечим йўқ, ҳали ўрганиш керак экан, дейилади.
Хитой 15 миллион долларли блокчейн асосида рақамли пул чиқарган. Аммо бу ҳали пилот лойиҳа сифатида ишламоқда. Хитойда аҳоли ва банк кўп бўлгани ва технология жуда ривожлангани боис, бу масалага жиддий ёндашилмоқда. Лекин ёппасига электрон пулларга ўтгани йўқ. Хитой учун 15 миллион доллар арзимаган пул. Буни шунчаки синов учун қилган. Агар халқаро амалиётда бу ўзини оқласа, биз ҳам ҳеч қачон орқада қолмаймиз.
Пулнинг пулдан фарқи
Яқинда Apple компанияси рақамли пул яратмоқчи эканини хабар қилди. Facebook икки миллиард долларли шундай пуллар чиқараман деди. Кимдир икки триллион долларли электрон пуллар чиқармоқчи. Албатта, у рақамли пуллар орқасида кафолати ҳам бўлади. Худди марказий банк чиқарган пулига ўзи кафолат берганидек.
Лекин марказий банкларнинг электрон пули (Central bank digital currency) у компаниялар чиқармоқчи бўлган пуллардан фарқли ва алоҳида масала. Умуман олганда, электрон пуллар масаласи бундан икки йил илгари кўтарилганди. Аниқроғи биткоинлар чиққанидан кейин электрон пуллар бўйича ўрганиш ва муҳокамалар бўлиб келмоқда.
Қайсидир компаниялар маълум номиналдаги электрон пул чиқариши ва унга ўзи жавоб беришини айтади. Бу пулни эмиссия қилаётган эмитентнинг иқтисодий аҳволига, у қанчалик кафолат бера олишига боғлиқ бўлган масала. Айнан йирик компаниялар шундай даъво билан чиқа бошлагач, дунёдаги марказий банклар ҳам қайсидир маънода хавотирга тушди. Чунки йирик корхоналар пул чиқара бошласа, кейин нима қиламиз, деган савол пайдо бўлди. Айтайлик, Apple ёки Facebook капитализацияси манаман деган ўнта марказий банкникидан ҳам катта. Шунинг учун хусусий сектор электрон пул чиқарадиган бўлса, марказий банклар ҳам қараб турмаслик мақсадида масалани ўрганишга киришган.
Хавф ва муаммолар
Компаниялар чиқармоқчи бўлган электрон пуллардан фойдаланиш жуда ҳам хавфли. Чунки у пуллар ортида турган компания акциялари тушиб кетиши мумкин. Масалан, ҳозир дунёдаги кўплаб йирик компаниялар даромади қисқариб, акцияларининг нархлари орқага қараб кетмоқда. Фонд бозорлари пастга қуламоқда. Шундай ҳолат давом этса, улар чиқарган пуллар тақдири нима бўлади?
Лекин марказий банклар чиқарадиган электрон пуллар расмий бўлади. Ҳозирда Англия марказий банки бу бўйича ўрганишларда илғор. Хитой ҳам блокчейн асосида пулни рақамлаштиришни ўрганмоқда. Малайзия ҳам яхши ўрганишлар олиб бормоқда. У ерда ислом банклари яхши ишлагани ва одамларининг кўпчилиги инсофлироқ бўлгани учун бу тажрибалар Малайзияда муваффақиятли бўлиши эҳтимоли юқори. Шу билан бирга, Европа марказий банклари ҳам электрон пуллар масаласида алоҳида шуғулланмоқда. Араб мамлакатлари ҳам, Швейцария марказий банки ҳам. Қисқаси, ҳамма жойда синов жараёнлари кетмоқда.
Бундай пулларнинг чиқарилишида биринчи ўринда киберхавфсизлик туради. Қолаверса, бир валютани иккинчисига қандай айлантириш мумкинлиги ҳам катта масала. Ҳозирги энг катта муаммо эса рақамли пуллар яратилса, уларни халқаро савдода қандай қўллаш мумкинлигидадир.
Изоҳ (0)