Naqd pullar abadiy ishlatiladimi yoki elektron valyuta yaratiladimi – Markaziy bank raisi o‘rinbosari Behzod Hamrayev bilan suhbat
Markaziy bank raisi o‘rinbosari Behzod Hamrayev Samarqandda o‘tkazilgan iqtisodiy forum doirasida “Daryo” muxbiriga intervyu berdi. Suhbatda insoniyat hayotiga kirib kelishi kutilayotgan raqamli valyuta mavzusida so‘z bordi.
“Hali aniq yechim yo‘q”
Dunyodagi 60 dan ortiq mamlakat markaziy banklari elektron pullarini ishlab chiqarish va muomalaga kiritish bo‘yicha o‘rganishlar o‘tkazmoqda. Lekin bunga aniq bir yechim topilgani yo‘q. Hali juda ko‘p savollar ochiq turibdi.
Masalan, bunday pullar ishlab chiqarilsa, qanday ishlatiladi, davlatlararo tranzaksiyalar qay tarzda bo‘ladi, unga foizlar to‘lanadimi, degan savollar javobsiz. Chunki bunday pullar muomalaga kiritilgudek bo‘lsa, banklar oradan chiqib ketadi. Aytaylik, aholi va markaziy bank o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri munosabat boshlanadi. Bunda depozit foizlari nima bo‘ladi, banklar qanday ishlaydi, kabi savollar javobini topmagan.
Biz ham bu masala bo‘yicha xalqaro tajribani o‘rganyapmiz. Kelajakda manfaatli yechimlari topiladigan bo‘lsa, unda o‘ylab ko‘riladi. Qolgani, chiroyli so‘zlar xolos. Hozir butun dunyoda barcha shu mavzuni muhokama qiladi. Lekin yechim yo‘q, hali o‘rganish kerak ekan, deyiladi.
Xitoy 15 million dollarli blokcheyn asosida raqamli pul chiqargan. Ammo bu hali pilot loyiha sifatida ishlamoqda. Xitoyda aholi va bank ko‘p bo‘lgani va texnologiya juda rivojlangani bois, bu masalaga jiddiy yondashilmoqda. Lekin yoppasiga elektron pullarga o‘tgani yo‘q. Xitoy uchun 15 million dollar arzimagan pul. Buni shunchaki sinov uchun qilgan. Agar xalqaro amaliyotda bu o‘zini oqlasa, biz ham hech qachon orqada qolmaymiz.
Pulning puldan farqi
Yaqinda Apple kompaniyasi raqamli pul yaratmoqchi ekanini xabar qildi. Facebook ikki milliard dollarli shunday pullar chiqaraman dedi. Kimdir ikki trillion dollarli elektron pullar chiqarmoqchi. Albatta, u raqamli pullar orqasida kafolati ham bo‘ladi. Xuddi markaziy bank chiqargan puliga o‘zi kafolat berganidek.
Lekin markaziy banklarning elektron puli (Central bank digital currency) u kompaniyalar chiqarmoqchi bo‘lgan pullardan farqli va alohida masala. Umuman olganda, elektron pullar masalasi bundan ikki yil ilgari ko‘tarilgandi. Aniqrog‘i bitkoinlar chiqqanidan keyin elektron pullar bo‘yicha o‘rganish va muhokamalar bo‘lib kelmoqda.
Qaysidir kompaniyalar ma’lum nominaldagi elektron pul chiqarishi va unga o‘zi javob berishini aytadi. Bu pulni emissiya qilayotgan emitentning iqtisodiy ahvoliga, u qanchalik kafolat bera olishiga bog‘liq bo‘lgan masala. Aynan yirik kompaniyalar shunday da’vo bilan chiqa boshlagach, dunyodagi markaziy banklar ham qaysidir ma’noda xavotirga tushdi. Chunki yirik korxonalar pul chiqara boshlasa, keyin nima qilamiz, degan savol paydo bo‘ldi. Aytaylik, Apple yoki Facebook kapitalizatsiyasi manaman degan o‘nta markaziy banknikidan ham katta. Shuning uchun xususiy sektor elektron pul chiqaradigan bo‘lsa, markaziy banklar ham qarab turmaslik maqsadida masalani o‘rganishga kirishgan.
Xavf va muammolar
Kompaniyalar chiqarmoqchi bo‘lgan elektron pullardan foydalanish juda ham xavfli. Chunki u pullar ortida turgan kompaniya aksiyalari tushib ketishi mumkin. Masalan, hozir dunyodagi ko‘plab yirik kompaniyalar daromadi qisqarib, aksiyalarining narxlari orqaga qarab ketmoqda. Fond bozorlari pastga qulamoqda. Shunday holat davom etsa, ular chiqargan pullar taqdiri nima bo‘ladi?
Lekin markaziy banklar chiqaradigan elektron pullar rasmiy bo‘ladi. Hozirda Angliya markaziy banki bu bo‘yicha o‘rganishlarda ilg‘or. Xitoy ham blokcheyn asosida pulni raqamlashtirishni o‘rganmoqda. Malayziya ham yaxshi o‘rganishlar olib bormoqda. U yerda islom banklari yaxshi ishlagani va odamlarining ko‘pchiligi insofliroq bo‘lgani uchun bu tajribalar Malayziyada muvaffaqiyatli bo‘lishi ehtimoli yuqori. Shu bilan birga, Yevropa markaziy banklari ham elektron pullar masalasida alohida shug‘ullanmoqda. Arab mamlakatlari ham, Shveysariya markaziy banki ham. Qisqasi, hamma joyda sinov jarayonlari ketmoqda.
Bunday pullarning chiqarilishida birinchi o‘rinda kiberxavfsizlik turadi. Qolaversa, bir valyutani ikkinchisiga qanday aylantirish mumkinligi ham katta masala. Hozirgi eng katta muammo esa raqamli pullar yaratilsa, ularni xalqaro savdoda qanday qo‘llash mumkinligidadir.
