9 ноябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан хатолик сабаб ядровий урушни бошлаб юборишига бир бахя қолган АҚШ, «Биллур кеча» — яҳудийларга қарши қирғинларнинг бошланиши ҳамда Мао Цзэдунга қарши бора олган Ден Сяопин истеъфосига оид фактлар ўрин олган.
«Ёлғиз ўлмаймиз»: қандай қилиб СССР АҚШга «ҳужум» қилганди?
Бундан 43 йил олдин 9 ноябрь куни бутун дунё бир неча дақиқа давомида ядровий уруш хавфи остида қолганди. Тунги соат 03:00 да америкалик ҳарбийлар СССР АҚШ ҳудудига зарба бергани тўғрисида хабарларни олган. Зудлик билан президентнинг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Збигнев Бжезинский уйғотилган. Вазият ўта қалтис эди — содир бўлган воқеа ҳақида давлат раҳбари Жимми Картерга фавқулодда ҳисобот бериш лозим.
Маҳаллий вақт билан соат 03:00 да СССР айнан шу ерга ядровий зарбаларни амалга оширгани тўғрисида сигнал келиб тушган: АҚШга 2,2 мингта совет баллистик ракеталари учган. «Агарда бу рост бўлганида, ярим соатдан кейин яқинларим, Вашингтон ва Американинг катта қисми йўқ бўлиб кетарди. Мен ёлғиз ўлиб кетмаслигимизга ишонч ҳосил қилгим келди», — дейди Бжезинский 2011 йилда чоп этилган биографиясида.
Minuteman қитъалараро баллистик ракеталарни учириш марказига тайёргарлик кўриш буйруғи келган. Олинган маълумотлар ҳарбийларни ростдан ҳам саросимага солиб қўйган. Бутун ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимларига тревога эълон қилинган, камида 10 та самолёт ҳавога кўтарилган. Шунингдек, президент қўмондонлик пункти самолёти ҳам ҳавога кўтарилган, бироқ унинг ичида давлат раҳбари бўлмаган.
Ҳужум сигнали келганидан кейинги бир неча дақиқа давомида ҳарбийлар томонидан сунъий йўлдошлар ва радарлардан келган огоҳлантирувчи маълумотлар текширилган. Бироқ бошқа ҳаво-космик мудофаа марказлари советларнинг ҳужуми ҳақида ҳеч қандай ахборот бермаган. Натижада тревога бекор қилинган. Барча самолётларга, жумладан, 1-бортга ҳам қайтиш буйруғи берилган.
Журналистларнинг версиясига кўра, кўнгилсиз ҳодиса асосий компьютерга хатолик сабаб юкланган машғулот лентаси сабаб юзага келган. Бироқ тергов давомида аниқланишича, ёлғон «тревога»га Ҳарбий-ҳаво кучлари қўмондонлик марказининг ёш офицерларидан бири NORAD қўмондонлиги ҳам уланган ўқув-машғулот дастурини ишга тушириб юборган. Охир-оқибат ўқув ва жанговар тизимлар бир-биридан ажратилиб, бундай хатолик яна содир бўлишининг олди олинган.
Президент Картер фавқулодда ҳолатдан эрталаб хабар топган. Унга мудофаа вазири Гаролд Браун ёлғон огоҳлантириш юз берганини ва инсон омили вазият назоратдан чиқмаслигини тушунтирган.
ОАВларда бу ҳақда тарқалган хабарлар СССР тарафидан норозиликни юзага келтирмай қолмаган: Леонид Брежнев АҚШдаги совет элчиси Анатолий Добринин орқали АҚШ раҳбариятига ўз хавотирини етказишга уринган. Мазкур ҳодиса Брежневни Картерга махфий мактуб йўллашга мажбур қилган. СССР раҳбарини, айниқса, ядровий ҳужум сигналидан АҚШнинг олий ҳарбий раҳбарлари ва президент бехабар бўлгани ташвишга солган.
«Ўйлайманки, сиз менинг фикримга қўшиласиз, бундай ишларда хато бўлиши керак эмас», — дея таъкидлаган Брежнев.
«Биллур кеча»да йўқ қилинган яҳудийлар
Бундан 84 йил олдин 9 ноябрь куни Германия шаҳарларида тарихдан «Биллур кеча» номи билан ўрин олган яҳудийларга қарши кенг кўламли босқинчиликлар бошланганди. Уларнинг мол-мулклари қасддан яксон қилинган. Биринчи навбатда жисмонан ёш, бақувват эркаклар ҳибсга олинган ва концлагерларга юборилган. Аёллар ва қариялар таҳқирланган.
Тарихчилар Адолф Гитлернинг 1938 йил 9–10 ноябрдаги фожиали ҳодисалардаги ролида турлича фикрга эга. Айримлар яҳудий аҳлига қарши босқинчилик бўйича буйруқни шахсан фюрер берган деса, бошқалар буни Гитлерга яқин бўлган шахслар уюштирган ва ўз етакчисининг ғазабига дучор бўлган деб ҳисоблайди. Миллий-социалистик немис ишчилар партияси (MSNИП) етакчисининг босқинларга бевосита алоқаси ҳақида бирор ҳужжат сақланиб қолмаган, балки улар умуман бўлмагандир ҳам. Аммо матбуотнинг собиқ раҳбари Отто Дитрих ўзининг «Гитлер билан 12 йил» китобида Нюрнберг ишида кўриб чиқилган, Рейнхард Гейдрих томонидан имзоланган махфий буйруқ ҳақида ёзган. Хусусан, ҳужжатда босқинчиликка рухсат берилган, бироқ талончилик ва одамларни ўлдириш тақиқланган.
Нима бўлганда ҳам, «Биллур кеча» Холокостнинг муҳим босқичига айланиб, яҳудийларни тўғридан-тўғри ва ошкора йўқ қилиш жараёнини бошлаб берган. Кўплаб манбаларда келтирилишича, нацистлар бутун 1938 йил давомида немис яҳудийларига қарши янги репрессия тўлқинини бошлашга сабабни кутган. Тез орада турли провакациялар тайёрланган, бироқ баҳона ўз-ўзидан юзага келган. Вояга етмаган яҳудий йигит Гершел Гриншпан Парижда Германия элчихонаси ходими Ernst Фом Ратни отиб қўйган.
Қотиллик сабаби номаълумлигича қолган. Энг кенг тарқалган версияга кўра, Гриншпан ота-онасининг 17 минг поляк яҳудийлари билан бирга Германиядан мажбурий депортация қилинганига қасос қолган. Мазкур эпизод октябрь охирларига тўғри келади. Ноябрь бошларида Гриншпаннинг қариндошлари унга қашшоқликда кун кечираётганликлари тўғрисида откритка юборади: Польша ҳукумати ўз ҳудудига яҳудийларнинг жуда оз қисми киришига рухсат беради, қолганлар эса маблағсиз буфер зонада қолиб кетган. Оиласининг аҳволидан хабар топган Гриншпан қасос режасини тузиб, Учинчи рейх вакилини ўлдирган. Аммо Фом Рат нацистлар ва антисемитизм қарашларига қўшилмаган.
Ушбу воқеадан кейин халқ таълими ва тарғибот вазири Йозеф Геббелс газеталарга Париждаги қотилликни максимал даражада фожиалаштириш буйруғини бериб, воқеани дунё яҳудийларининг фитнаси дея атаган.
Германия давлатининг расмий позицияси қуйидагича эди: Гриншпан ўз олдига немисларга қарши терактларни уюштиришни мақсад қилган қудратли ва ёвуз душман қўлидаги қурол, холос. Узоқ йиллик пропаганда домига тушган ўқувчи ғазабли мақолаларга ишонган. Геббелс эса Германияни Биринчи жаҳон урушидаги ғалабадан маҳрум этган «ички душман»ни қидириш уйдирмаларига зўр берган.
Барча «яҳудийларни тартибга чақириш», уларни «Фаластинга ҳайдаш» ҳақида гапира бошлаган. Яраланганидан икки кун ўтиб вафот этган Фом Рат воқеалар ривожини тезлаштириб юборган. 9 ноябрь кечаси Мюнхен, Дюссельдорф, Франкфурт, Висбаден, Лейпциг, Бремен, Карлсруэ ва Германиянинг бошқа шаҳарларидаги, шунингдек, Австрия ва Чехославакиянинг аннексия қилинган ҳудудларидаги синагогларга ўт қўйилган.
Бундан ташқари, шаҳар қамоқхоналари сиғими қанчани ташкил этса, шунча яҳудий ҳибсга олинган. Дахау, Бухенвалд ва Заксенхаузен концлагерларига диаспоранинг 30 минг таниқли вакиллари қамалган. Босқинлар ва таҳқирлар оқибатида 2 мингдан ортиқ маҳбус ҳалок бўлган.
Босқинчиларнинг яҳудийларни қасддан ўлдириш мақсади бўлмаган — фақат уларга тегишли дўконлар, расталар ва хонадонларни вайрон қилиш орқали ваҳима ҳамда тартибсизликни кетириб чиқариш. Ҳукумат томонидан яҳудийларнинг ҳар қандай маданий ва ижтимоий фаолиятини тўхтатиш бўйича қарор қабул қилинган, уларнинг газета ва журналлари чоп этилмай қўйган. Санкциялар фақат бошланғич мактабга борадиган яҳудий болаларга тааллуқли бўлмаган. Нацистларнинг яҳудийларга қарши сиёсати кундан кунга кучайиб борган. 15 ноябрда яҳудиларнинг жамоат жойларига — кутубхоналар, музей ва кинотеатрларга бориши тақиқланган.
Бундан олдинги антисемитизм ҳаракатлари ҳокимиятдан алоҳида нацистларга хос шаклда ўтказилган бўлса, 9 ноябрдаги яҳудийларга қарши курашда давлатнинг ўзи ташаббус кўрсатган ва шу орқали ўз аҳолисининг 500 мингдан ортиқ вакилини «қонундан ташқари» дея эълон қилган. «Биллур кеча» хотирасига ҳар йили 9 ноябрь — Фашизм, ирқчилик ва антисемитизмга қарши халқаро кун сифатида нишонланади.
Маога қарши борган ва Гонконгни қайтариб олган Ден Сяопин
1989 йил Хитой Марказий ҳарбий кенгаши раиси Ден Сяопин истеъфога чиққанди. Расман бўлмаса-да, амалда ХХР раҳбари бўлган Сяопин ўзи ким эди? У қандай қилиб ҳокимият тепасига келиб қолганди? Қуйида ушбу шахснинг ҳаёти ҳақида маълумот берамиз.
Ден Сяопин — Хитой давлат, сиёсат ва партия арбоби. Сяопин ҳеч қачон мамлакат раҳбари лавозимини эгалламаган бўлса-да, 1970 йиллар охиридан 1990 йиллар бошига қадар қарийб Хитой етакчиси ҳисобланган. У мамлакатдаги иқтисодий ислоҳотлар ташаббускори эди, шунингдек, Хитойнинг жаҳон бозорига чиқишига улкан ҳисса қўшган.
Ден Сяншен (партияда «Сяопин» тахаллусини олган) 1904 йил 22 август куни Сичуан провинциясидаги Пайфан қишлоғидаги зиёли оилада дунёга келган. Онаси эрта вафот этган, отаси эса шундан кейин бир неча бор уйланган, бироқ ҳеч бир турмуши узоққа бормаган.
Ден обрўли хусусий мактабни тамомлаган ва 1919 йилда Францияга ўқишга йўл олган. Таълим олиш давомида асосий вақтини пул ишлашга сарфлаган: хусусан, темир конларида, автозаводда ишлаган, бундан ташқари, ўт ўчирувчилик ва офицантлик ҳам қилган. Францияда юрган даврида марксизмга қизиқиб қолган, 1921 йилда Хитой Коммунистик ёшлар иттифоқига аъзо бўлган, бир неча йилдан кейин — 1923 йилда Хитой Коммунистик партияси аъзосига айланган. У «Сяопин» тахаллусини айнан шу вақтда олган. Хитойда мувозанатини йўқотмайдиган «бутилка» шундай аталади: у ёнбошлатиб қўйилса ҳам, ўз-ўзидан айланиб, яна вертикал ҳолатни қабул қилади.
1926 йил январида Сяопин зудлик билан Франциядан кетишга мажбур бўлади. Ётоқхонадан чиқиб кетганининг эртаси куни у ерга полиция келиб, тинтув давомида хитой ва француз тилларидаги кўплаб коммунистик варақаларни топади. Шу йили Ден Сяопин СССРга ўтиб, Сталин номидаги Шарқ меҳнаткашлари университетида (1938 йилга қадар фаолият кўрсатган муассаса) таълим олади. У ерда талабалар совет республикалари учун партия раҳбарлиги ва ишчиликка тайёрланган. Сяопиндан ташқари мазкур муассасада Вьетнам Коммунистик партияси асосчиси Хо Ши Мин ҳам ўқиган.
Ватанига қайтган Ден Сяопин яшириниб юради. 1928 йилда у Гуансида Гоминдан ҳукуматига қарши исёнга бошчилик қилади. Фуқаролик уруши даврида Буюк юришда иштирок этган, 1934 йил декабрида Хитой Коммунистик партияси Марказий қўмитаси котибияти мудири этиб тайинланган. 1945—1949 йиллардаги япон—хитой урушида Гоминдан партиясининг исёнларини бостиришда қатнашган. 1949 йили Хитой Халқ Республикаси ташкил топгач, Ден мамлакатнинг жануби-ғарбий ҳудудларига ишлашга юборилган ва у ерда партия қўмитасининг биринчи котиби лавозимини эгаллаган.
Ден Сяопин Мао Цзэдун сиёсатини қўллаб-қувватлаган ва 1957 йили Хитой Коммунистик партияси Марказий қўмитаси бош котиби этиб тайинланган. Хитойлик инқилобчи ва сиёсий арбоб Лю Шаоци билан бирга «Катта сакраш» номли сиёсатни (Маонинг мазкур сиёсати мамлакат иқтисодиётини танг аҳволга олиб келганди) тўғрилаш бўйича иқтисодий ислоҳотларни бошлайди. 1966 йилда («Маданий инқилоб» даврида) у Мао Цзэдун билан келишмовчиликка бориб, барча лавозимлардан олинади ва трактор заводига ишчи сифатида жўнатилади. Шу даврда Сяопин ҳамда унинг оиласи хунвейбинлар (Маонинг «Маданий инқилоби» тарафдорлари бўлган талабалар) нишонига айланган. Хусусан, улар Сяопиннинг ўғли Ден Пуфанни қўлга олиб, қийноққа солишган, кейин эса 3-қават деразасидан ташлаб юборишган — натижада у ногирон бўлиб қолган.
1974 йилда Сяопин дўсти ва Хитой Давлат кенаши раиси ўринбосари Чжоу Энлай ёрдамида яна сиёсатга қайтади. Ден Сяопин Энлай ҳукуматида бош вазир ўринбосари лавозимини эгаллаб, мамлакат иқтисодиётини қайта тиклаш устида ишлайди. 1976 йил сентябрда Маонинг ўлимидан бир неча ой ўтгач, Сяопин амалда Хитой етакчисига айланади.
1980 йилда у Мао тарафдори бўлган Хуа Гофенни бош вазирлик лавозимидан четлатиб, Коммунистик партияни ўз назорати остига олади. Бир йилдан кейин Сяопин ХКП МҚ Марказий ҳарбий кенгаши раисига айланган. Ден Сяопин сиёсатидаги энг муҳим ютуқлардан бири — 1984 йилда Буюк Британия билан битим имзолаб, унга кўра, 1997 йилда Гонконгни Хитойга қайтариб олгани бўлган. Шу каби битим Португалия билан ҳам имзоланган ва унга кўра, Макао Хитойга қайтарилган.
1989 йили Пекиндаги Тяньаньмэнь майдонида намойишчилар кескин бостирилгач (турли маълумотларга кўра, 2,6 мингга яқин одам ўлдирилган, яна 10 мингга яқини яраланган), Ден Сяопин истеъфога чиқади. У 1997 йилнинг 19 февраль куни 92 ёшида вафот этган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)