Yadroviy urush boshlashiga bir baxya qolgan AQSH, yahudiylarga qarshi qirg‘inlar — “Billur kecha” va Gonkongni qaytarib olgan Den Syaopin iste’fosi. Kun xronologiyasida 9-noyabr

9-noyabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan xatolik sabab yadroviy urushni boshlab yuborishiga bir baxya qolgan AQSH, “Billur kecha” — yahudiylarga qarshi qirg‘inlarning boshlanishi hamda Mao Szedunga qarshi bora olgan Den Syaopin iste’fosiga oid faktlar o‘rin olgan.

“Yolg‘iz o‘lmaymiz”: qanday qilib SSSR AQSHga “hujum” qilgandi?

Bundan 43 yil oldin 9-noyabr kuni butun dunyo bir necha daqiqa davomida yadroviy urush xavfi ostida qolgandi. Tungi soat 03:00 da amerikalik harbiylar SSSR AQSH hududiga zarba bergani to‘g‘risida xabarlarni olgan. Zudlik bilan prezidentning milliy xavfsizlik bo‘yicha maslahatchisi Zbignev Bjezinskiy uyg‘otilgan. Vaziyat o‘ta qaltis edi — sodir bo‘lgan voqea haqida davlat rahbari Jimmi Karterga favqulodda hisobot berish lozim.

Qiziq jihati, mazkur voqeadan yetti yil oldin SSSR va AQSH raketaga qarshi mudofaa tizimlarini cheklash to‘g‘risidagi shartnomani imzolagan edi — bu strategik hujum qurollarini qisqartirish bo‘yicha keyingi barcha kelishuvlardan oldin sodir bo‘lgan. Hujum Kolorado shtatidagi Shayenn tog‘iga uyushtirilgani ko‘rsatilgan — u yerda Shimoliy Amerika aerokosmik mudofaa qo‘mondonlik markazi (NORAD) qo‘mondonlik punkti joylashgan edi.

Mahalliy vaqt bilan soat 03:00 da SSSR aynan shu yerga yadroviy zarbalarni amalga oshirgani to‘g‘risida signal kelib tushgan: AQSHga 2,2 mingta sovet ballistik raketalari uchgan. “Agarda bu rost bo‘lganida, yarim soatdan keyin yaqinlarim, Vashington va Amerikaning katta qismi yo‘q bo‘lib ketardi. Men yolg‘iz o‘lib ketmasligimizga ishonch hosil qilgim keldi”, — deydi Bjezinskiy 2011-yilda chop etilgan biografiyasida.

Hujum signali kelganidan keyingi bir necha daqiqa davomida harbiylar tomonidan sun’iy yo‘ldoshlar va radarlardan kelgan ogohlantiruvchi ma’lumotlar tekshirilgan. Biroq boshqa havo-kosmik mudofaa markazlari sovetlarning hujumi haqida hech qanday axborot bermagan. Natijada trevoga bekor qilingan. Barcha samolyotlarga, jumladan, 1-bortga ham qaytish buyrug‘i berilgan.

Jurnalistlarning versiyasiga ko‘ra, ko‘ngilsiz hodisa asosiy kompyuterga xatolik sabab yuklangan mashg‘ulot lentasi sabab yuzaga kelgan. Biroq tergov davomida aniqlanishicha, yolg‘on “trevoga”ga Harbiy-havo kuchlari qo‘mondonlik markazining yosh ofitserlaridan biri NORAD qo‘mondonligi ham ulangan o‘quv-mashg‘ulot dasturini ishga tushirib yuborgan. Oxir-oqibat o‘quv va jangovar tizimlar bir-biridan ajratilib, bunday xatolik yana sodir bo‘lishining oldi olingan.

Prezident Karter favqulodda holatdan ertalab xabar topgan. Unga mudofaa vaziri Garold Braun yolg‘on ogohlantirish yuz berganini va inson omili vaziyat nazoratdan chiqmasligini tushuntirgan.

OAVlarda bu haqda tarqalgan xabarlar SSSR tarafidan norozilikni yuzaga keltirmay qolmagan: Leonid Brejnev AQSHdagi sovet elchisi Anatoliy Dobrinin orqali AQSH rahbariyatiga o‘z xavotirini yetkazishga uringan. Mazkur hodisa Brejnevni Karterga maxfiy maktub yo‘llashga majbur qilgan. SSSR rahbarini, ayniqsa, yadroviy hujum signalidan AQSHning oliy harbiy rahbarlari va prezident bexabar bo‘lgani tashvishga solgan.

“O‘ylaymanki, siz mening fikrimga qo‘shilasiz, bunday ishlarda xato bo‘lishi kerak emas”, — deya ta’kidlagan Brejnev.

“Billur kecha”da yo‘q qilingan yahudiylar

Bundan 84 yil oldin 9-noyabr kuni Germaniya shaharlarida tarixdan “Billur kecha” nomi bilan o‘rin olgan yahudiylarga qarshi keng ko‘lamli bosqinchiliklar boshlangandi. Ularning mol-mulklari qasddan yakson qilingan. Birinchi navbatda jismonan yosh, baquvvat erkaklar hibsga olingan va konslagerlarga yuborilgan. Ayollar va qariyalar tahqirlangan.

Tarixchilar Adolf Gitlerning 1938-yil 9–10-noyabrdagi fojiali hodisalardagi rolida turlicha fikrga ega. Ayrimlar yahudiy ahliga qarshi bosqinchilik bo‘yicha buyruqni shaxsan fyurer bergan desa, boshqalar buni Gitlerga yaqin bo‘lgan shaxslar uyushtirgan va o‘z yetakchisining g‘azabiga duchor bo‘lgan deb hisoblaydi. Milliy-sotsialistik nemis ishchilar partiyasi (MSNIP) yetakchisining bosqinlarga bevosita aloqasi haqida biror hujjat saqlanib qolmagan, balki ular umuman bo‘lmagandir ham. Ammo matbuotning sobiq rahbari Otto Ditrix o‘zining “Gitler bilan 12 yil” kitobida Nyurnberg ishida ko‘rib chiqilgan, Reynxard Geydrix tomonidan imzolangan maxfiy buyruq haqida yozgan. Xususan, hujjatda bosqinchilikka ruxsat berilgan, biroq talonchilik va odamlarni o‘ldirish taqiqlangan.

Nima bo‘lganda ham, “Billur kecha” Xolokostning muhim bosqichiga aylanib, yahudiylarni to‘g‘ridan to‘g‘ri va oshkora yo‘q qilish jarayonini boshlab bergan. Ko‘plab manbalarda keltirilishicha, natsistlar butun 1938-yil davomida nemis yahudiylariga qarshi yangi repressiya to‘lqinini boshlashga sababni kutgan. Tez orada turli provakatsiyalar tayyorlangan, biroq bahona o‘z-o‘zidan yuzaga kelgan. Voyaga yetmagan yahudiy yigit Gershel Grinshpan Parijda Germaniya elchixonasi xodimi Ernst Fom Ratni otib qo‘ygan.

Qotillik sababi noma’lumligicha qolgan. Eng keng tarqalgan versiyaga ko‘ra, Grinshpan ota-onasining 17 ming polyak yahudiylari bilan birga Germaniyadan majburiy deportatsiya qilinganiga qasos qolgan. Mazkur epizod oktabr oxirlariga to‘g‘ri keladi. Noyabr boshlarida Grinshpanning qarindoshlari unga qashshoqlikda kun kechirayotganliklari to‘g‘risida otkritka yuboradi: Polsha hukumati o‘z hududiga yahudiylarning juda oz qismi kirishiga ruxsat beradi, qolganlar esa mablag‘siz bufer zonada qolib ketgan. Oilasining ahvolidan xabar topgan Grinshpan qasos rejasini tuzib, Uchinchi reyx vakilini o‘ldirgan. Ammo Fom Rat natsistlar va antisemitizm qarashlariga qo‘shilmagan.

Ushbu voqeadan keyin xalq ta’limi va targ‘ibot vaziri Yozef Gebbels gazetalarga Parijdagi qotillikni maksimal darajada fojialashtirish buyrug‘ini berib, voqeani dunyo yahudiylarining fitnasi deya atagan.

Barcha “yahudiylarni tartibga chaqirish”, ularni “Falastinga haydash” haqida gapira boshlagan. Yaralanganidan ikki kun o‘tib vafot etgan Fom Rat voqealar rivojini tezlashtirib yuborgan. 9-noyabr kechasi Myunxen, Dyusseldorf, Frankfurt, Visbaden, Leypsig, Bremen, Karlsrue va Germaniyaning boshqa shaharlaridagi, shuningdek, Avstriya va Chexoslavakiyaning anneksiya qilingan hududlaridagi sinagoglarga o‘t qo‘yilgan.

Bundan tashqari, shahar qamoqxonalari sig‘imi qanchani tashkil etsa, shuncha yahudiy hibsga olingan. Daxau, Buxenvald va Zaksenxauzen konslagerlariga diasporaning 30 ming taniqli vakillari qamalgan. Bosqinlar va tahqirlar oqibatida 2 mingdan ortiq mahbus halok bo‘lgan.

Bosqinchilarning yahudiylarni qasddan o‘ldirish maqsadi bo‘lmagan — faqat ularga tegishli do‘konlar, rastalar va xonadonlarni vayron qilish orqali vahima hamda tartibsizlikni ketirib chiqarish. Hukumat tomonidan yahudiylarning har qanday madaniy va ijtimoiy faoliyatini to‘xtatish bo‘yicha qaror qabul qilingan, ularning gazeta va jurnallari chop etilmay qo‘ygan. Sanksiyalar faqat boshlang‘ich maktabga boradigan yahudiy bolalarga taalluqli bo‘lmagan. Natsistlarning yahudiylarga qarshi siyosati kundan kunga kuchayib borgan. 15-noyabrda yahudilarning jamoat joylariga — kutubxonalar, muzey va kinoteatrlarga borishi taqiqlangan.

Bundan oldingi antisemitizm harakatlari hokimiyatdan alohida natsistlarga xos shaklda o‘tkazilgan bo‘lsa, 9-noyabrdagi yahudiylarga qarshi kurashda davlatning o‘zi tashabbus ko‘rsatgan va shu orqali o‘z aholisining 500 mingdan ortiq vakilini “qonundan tashqari” deya e’lon qilgan. “Billur kecha” xotirasiga har yili 9-noyabr — Fashizm, irqchilik va antisemitizmga qarshi xalqaro kun sifatida nishonlanadi.

Maoga qarshi borgan va Gonkongni qaytarib olgan Den Syaopin

1989-yil Xitoy Markaziy harbiy kengashi raisi Den Syaopin iste’foga chiqqandi. Rasman bo‘lmasa-da, amalda XXR rahbari bo‘lgan Syaopin o‘zi kim edi? U qanday qilib hokimiyat tepasiga kelib qolgandi? Quyida ushbu shaxsning hayoti haqida ma’lumot beramiz.

Den Syaopin — Xitoy davlat, siyosat va partiya arbobi. Syaopin hech qachon mamlakat rahbari lavozimini egallamagan bo‘lsa-da, 1970-yillar oxiridan 1990-yillar boshiga qadar qariyb Xitoy yetakchisi hisoblangan. U mamlakatdagi iqtisodiy islohotlar tashabbuskori edi, shuningdek, Xitoyning jahon bozoriga chiqishiga ulkan hissa qo‘shgan.

Den Syanshen (partiyada “Syaopin” taxallusini olgan) 1904-yil 22-avgust kuni Sichuan provinsiyasidagi Payfan qishlog‘idagi ziyoli oilada dunyoga kelgan. Onasi erta vafot etgan, otasi esa shundan keyin bir necha bor uylangan, biroq hech bir turmushi uzoqqa bormagan.

Den obro‘li xususiy maktabni tamomlagan va 1919-yilda Fransiyaga o‘qishga yo‘l olgan. Ta’lim olish davomida asosiy vaqtini pul ishlashga sarflagan: xususan, temir konlarida, avtozavodda ishlagan, bundan tashqari, o‘t o‘chiruvchilik va ofitsantlik ham qilgan. Fransiyada yurgan davrida marksizmga qiziqib qolgan, 1921-yilda Xitoy Kommunistik yoshlar ittifoqiga a’zo bo‘lgan, bir necha yildan keyin — 1923-yilda Xitoy Kommunistik partiyasi a’zosiga aylangan. U “Syaopin” taxallusini aynan shu vaqtda olgan. Xitoyda muvozanatini yo‘qotmaydigan “butilka” shunday ataladi: u yonboshlatib qo‘yilsa ham, o‘z-o‘zidan aylanib, yana vertikal holatni qabul qiladi.

1926-yil yanvarida Syaopin zudlik bilan Fransiyadan ketishga majbur bo‘ladi. Yotoqxonadan chiqib ketganining ertasi kuni u yerga politsiya kelib, tintuv davomida xitoy va fransuz tillaridagi ko‘plab kommunistik varaqalarni topadi. Shu yili Den Syaopin SSSRga o‘tib, Stalin nomidagi Sharq mehnatkashlari universitetida (1938-yilga qadar faoliyat ko‘rsatgan muassasa) ta’lim oladi. U yerda talabalar sovet respublikalari uchun partiya rahbarligi va ishchilikka tayyorlangan. Syaopindan tashqari mazkur muassasada Vyetnam Kommunistik partiyasi asoschisi Xo Shi Min ham o‘qigan.

Vataniga qaytgan Den Syaopin yashirinib yuradi. 1928-yilda u Guansida Gomindan hukumatiga qarshi isyonga boshchilik qiladi. Fuqarolik urushi davrida Buyuk yurishda ishtirok etgan, 1934-yil dekabrida Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi kotibiyati mudiri etib tayinlangan. 1945—1949-yillardagi yapon—xitoy urushida Gomindan partiyasining isyonlarini bostirishda qatnashgan. 1949-yili Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topgach, Den mamlakatning janubi-g‘arbiy hududlariga ishlashga yuborilgan va u yerda partiya qo‘mitasining birinchi kotibi lavozimini egallagan.

Den Syaopin Mao Szedun siyosatini qo‘llab-quvvatlagan va 1957-yili Xitoy Kommunistik partiyasi Markaziy qo‘mitasi bosh kotibi etib tayinlangan. Xitoylik inqilobchi va siyosiy arbob Lyu Shaotsi bilan birga “Katta sakrash” nomli siyosatni (Maoning mazkur siyosati mamlakat iqtisodiyotini tang ahvolga olib kelgandi) to‘g‘rilash bo‘yicha iqtisodiy islohotlarni boshlaydi. 1966-yilda (“Madaniy inqilob” davrida) u Mao Szedun bilan kelishmovchilikka borib, barcha lavozimlardan olinadi va traktor zavodiga ishchi sifatida jo‘natiladi. Shu davrda Syaopin hamda uning oilasi xunveybinlar (Maoning “Madaniy inqilobi” tarafdorlari bo‘lgan talabalar) nishoniga aylangan. Xususan, ular Syaopinning o‘g‘li Den Pufanni qo‘lga olib, qiynoqqa solishgan, keyin esa 3-qavat derazasidan tashlab yuborishgan — natijada u nogiron bo‘lib qolgan.

Oradan bir yil o‘tgach, Syaopin “Madaniy inqilob” natijalarini bekor qilib, uni tanqid qilishga ruxsat beruvchi “Pekin bahori” kampaniyasini boshlaydi. Shuningdek, Syaopin qishloq xo‘jaligi, sanoat, mudofaa, ilm-fan va texnika yo‘nalishlarini modernizatsiya qilgan.

1980-yilda u Mao tarafdori bo‘lgan Xua Gofenni bosh vazirlik lavozimidan chetlatib, Kommunistik partiyani o‘z nazorati ostiga oladi. Bir yildan keyin Syaopin XKP MQ Markaziy harbiy kengashi raisiga aylangan. Den Syaopin siyosatidagi eng muhim yutuqlardan biri — 1984-yilda Buyuk Britaniya bilan bitim imzolab, unga ko‘ra, 1997-yilda Gonkongni Xitoyga qaytarib olgani bo‘lgan. Shu kabi bitim Portugaliya bilan ham imzolangan va unga ko‘ra, Makao Xitoyga qaytarilgan.

1989-yili Pekindagi Tyananmen maydonida namoyishchilar keskin bostirilgach (turli ma’lumotlarga ko‘ra, 2,6 mingga yaqin odam o‘ldirilgan, yana 10 mingga yaqini yaralangan), Den Syaopin iste’foga chiqadi. U 1997-yilning 19-fevral kuni 92 yoshida vafot etgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.