Иқтисодий таҳлилчи Абдулла Абдуқодиров «Дарё»га тақдим этган мақоласида Самарқанддаги иқтисодий форум ва мамлакат иқтисодий сиёсати тўғрисидаги фикрларини билдирган.
2022 йил 3-4 ноябрда Самарқандда бўлиб ўтган иккинчи иқтисодий форум менда жуда бир ташвишли ҳиссиёт уйғотди. Бунга бир қанча фактлар сабаб бўлди.
Биринчидан, форумни тайёрлаган мамлакатимизнинг иқтисодий бошқарув блоки раҳбарлари бундай форумни ўтказишга умуман тайёр эмаслиги очиқ-ойдин кўринди. Бунга биз фақатгина асосий сессиядаги савол-жавоблардан эмас, балки барча берилган маълумотларни таҳлил қилиб, амин бўлдик.
Бундай иқтисодий форумни ўтказишдан асосий мақсад – Ўзбекистон иқтисоди бугун (бу йилнинг дастлабки натижалари бўйича) қай аҳволда, қандай ютуқларга эришилди-ю, қандай муаммоларга дуч келинди, бу муаммоларни ҳал қилиш учун қандай режалар ишлаб чиқилди ва амалга ошириляпти, деган анъанавий саволларга жавоб бериш.
Мақсад – бизга катта миқдорда қарз берган халқаро молиявий институтларни Ўзбекистон иқтисодиёти барқарор ривожланаётгани, бу ривожланиш тагида жуда кучли ва уйғун иқтисодий замин – драйверлар борлиги, мамлакат иқтисодиётини бошқарувчи раҳбарлар вужудга келган таҳдидларни кўряпти, уларга тўғри баҳо беряпти ва уларни негатив таъсирини камайтиришга конкрет амалларни қўллаяпти, деган мессежни (асосий ғояни) тарқатиш ва унга барчани ишонтириш. Хўш, бутун ўтган учрашувлар ва мунозаралар давомида биз бу саволларга аниқ ва тўлақонли жавоблар олдикми? Аниқки, йўқ.
Ҳамма гап бизнинг ортиқча манманлигимизда. Бизда инвестор ва давлат, халқ ва давлат, тадбиркор ва давлат ўртасида самарали ва сурункали мулоқот майдони йўқ. Президент ташаббуси билан ўтказиладиган тадбиркорлар билан учрашувлар ва вилоятларга ташриф давомида ўтказилаётган учрашувлар фундаментал иқтисодий зиддиятларнинг табиатини очиб бермайди. Энг яхши кўринишда бу учрашувлар жуда ёниб турган ва тез ҳал қилса бўладиган муаммолар ечимини топиб беради.
Натижада форумдаги асосий (панел) учрашувни олиб бораётган нотиқнинг (Bloomberg ТВ мухбири Райан Чилкот – таҳр.) оддий ва табиий саволарига жавоб беришга ҳам биз тайёр эмасмиз. Аниқки, бизда қўйилган саволларга аниқ тадбирлар ва ҳисобларга асосланган жавобнинг ўзи йўқ. Аминманки, асосий сессияни олиб бораётган нотиқ ҳам бунчалик абгор ҳолни кутмаган эди.
Иккинчидан, аслида иқтисодий ривожланиш ва камбағалликни қисқартириш вазири, бош вазир ўринбосари Жамшид Қўчқоровнинг нутқи эмас (у ерда биз бирор янги ёки эътиборни жалб қиладиган гап эшитмадик), балки молия вазири Тимур Ишметовнинг нутқи жуда катта диққатга сазовор эди. Молия вазири вужудга келган жиддий иқтисодий тангликни очиқ тан олди ва давлат бюджети камомади, давлат харажатлари ўсиб бораётгани ортида турган хавфни алоҳида таъкидлаб ўтди ва инфляцияни жиловлашга қаратилган тадбирлар кўнгилдагидек натижа бермаётганини алоҳида урғулади. Айнан шу фактлар бизни жуда жиддий ўйлантириши керак эди. Ва биз молия вазиридан ўзи кўрсатиб ўтган таҳдидларнинг негатив таъсирини камайтириш борасида ҳукумат томонидан кўрилаётган чоралар рўйхати ва амалдаги статусини билишимиз керак эди. Афсус-ки, бу табиий саволлар ҳам четлаб ўтилди.
Айтиш керакки, Марказий банк номонетар табиатга эга бўлган инфляция билан монетар йўллар орқали курашмоқчи. Бу қўпол қилиб айтганда тўппонча билан танкни йўқ қилишга уринишга ўхшайди. Чунки инфляция ўзига боғлиқ нарса эмас. Уруш бўлди. Инфляция импорт қилинган моллар билан кириб келмоқда. Биз инфляцияни импорт қиляпмиз. Ўзимизда инфляция юқорилиги ва нархлар ўсиб кетишига катта сабаб – иқтисодиётнинг монополистик структурасидир. Бу ерда монетар сиёсатнинг ҳеч қанақа аҳамияти йўқ. Биз учун инфляция 13 фоиз нима-ю, 15 фоиз нима, бизга энг муҳими 5 сўм бўлса ҳам ишлаб топиш.
Учинчидан, биз яна асосий эътиборни мамлакатимиз томонидан жалб қилинаётган қарзларга қаратдик. Менда шундай бир таассурот қолдики, биз олган қарзи билан мақтанадиган дунёдаги ягона мамлакатмиз. Форум натижаси бўйича баралла овоз билан айтилдики, биз халқаро молиявий ташкилотлардан яна қўшимча 900 миллион АҚШ доллари ҳисобида ташқи давлат қарзларини жалб қилдик. Ташқи қарзимиз камайгани, ташқи қарзни жалб қилиш харажатлари (нархи) камайгани ҳақида эмас, янада кўпроқ қарзга ботганимиз билан кўкрагимизни кенг қиламиз.
Ваҳоланки, молия вазири олинган ташқи қарзлар айнан қайси соҳаларда ишлатилгани ва у мамлакатимизга қандай кўзга кўринадиган, статистик ҳисоботларда тасдиқланган фойдаларни келтиргани, қайси соҳаларда фойда ўрнига зарар олингани ҳақида гапирса, ҳамма учун кўпроқ фойдалироқ бўларди.
Тўртинчидан, биз иқтисодий ривожланиш моделимизнинг асл маъноси нимадан иборат экани ҳақида ҳеч кимга ҳеч қандай тушунча бермадик. Боз устига, мамлакат ичида бир неча марта қаттиқ танқидга сабаб бўлган инфляцияни жиловлаш сиёсатини жуда муҳим эканини яна бир маротаба маъқулладик.
Аслида эса бу сиёсат ташқи инвестицияларга бутунлай боғланиб қолганимиз ва мамлакатнинг мавжуд ички иқтисодий потенциалини мана 3 йилдирки қўллаб-қувватламаганимиз билан биргаликда Ўзбекистон иқтисодиётини бутунлай орқага тортаётганини ҳеч тан олмадик. Расмий рақамларга эътибор берсак, бу гапларни исботини тўла кўришимиз мумкин.
2004-2015 йиллар давомида мамлакат ялпи ички маҳсулоти ҳажмининг ўсиш суръатлари йилига камида 7-8 фоизни ташкил этган. 2016-2021 йиллар давомида биз фақатгина 2021 йилда 7,4 фоиз миқдорида ЯИМ ҳажми ўсишига эришдик.
Бу воқеликнинг асосий сабаблари – айланмадаги пул массасининг иқтисодиёт ўсиш суръатларидан, мамлакатга жалб қилинган инвестиция ҳажмларидан ортда қолиши (инфляцияни жиловлаш борасидаги сиёсат туфайли) ҳамда кичик ва ўрта бизнеснинг солиқ ва кредит сиёсати таъсирида мамлакат иқтисодиётидаги нуфузи кескин тушиб кетишида.
Расмий статистика маълумотларига кўра, асосий капиталга қаратилган инвестициялар миқдори 2004-2016 йилларда (13 йил давомида) умумий миқдорда 48,6 триллион сўмга ўсган бўлса, 2017-2021 йилларда (5 йил давомида) 188,32 триллион сўмга ўсди (3,87 баробар). Лекин бу кўрсаткичнинг ЯИМ ўсиш суръатларига деярли таъсир қилмаганини кўришимиз мумкин.
Лекин 2013-2022 (йилнинг 9 ойи натижаси бўйича) йиллар мобайнида «тор пул массаси – М1 агрегати» кўрсаткичи 68,84 триллион сўмга (6,47 баробар) ўсган, банклардаги депозитлар хажми эса 81,65 триллион сўмга ўсган (ёки 8,37 баробар). Шу жумладан, чет эл валютасида бўлган депозитлар хажми 44,55 триллион сўм (ёки 9,05 баробар) ўсган. Бошқача қилиб айтганда, инфляцияни жиловлаш сиёсати ортидан жалб қилинган инвестициялар Ўзбекистон иқтисодиётига хизмат қилиши ўрнига, асосан, банкларда депозит сифатида жамланиб борган.
Айнан шу йиллар давомида кичик ва ўрта бизнеснинг мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотини яратишдаги улуши деярли 70 фоиздан 50 фоизгача тушиб кетди. Боз устига давлат харажатлари кескин ўсиб, давлат бюджети камомади 0,5 фоиздан 4 фоизгача кўтарилиб кетдик.
Демакки, биз танлаган иқтисодий ривожланиш модели ишламаяпти, тескари натижалар беряпти ва бунинг сабаблари фундаментал табиатга эга.
Бу аҳволни негатив таъсирини камайтириш учун тезда банк кредит ставкаларини бозор механизмлари асосида тушириш, иқтисодиётни ривожланишини таъминловчи «иқтисодиётдаги пул массасини оширишга қаратилган юмшатиш» сиёсатини амалга ошириш ва кичик ва ўрта бизнесга бўлган турли пул алмашуви чекланишларини босқичма-босқич йўқотиш ҳамда солиқ оғирлигини камайтириш, давлат харажатларини кескин қисқартириш керак. Бу омилларнинг аниқ йўналишлари ва самараси ҳақида алоҳида гаплашишимиз мумкин.
Абдулла Абдуқодиров, иқтисодий таҳлилчи
Изоҳ (0)