Конгресс рухсатисиз Гренадага бостириб кирган АҚШ қўшинлари, ичида совет офицерлари бўлган самолёт ҳалокати ва Тайван ўрнига БМТга қабул қилинган Хитой. Кун хронологиясида 25 октябрь

25 октябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Гренадага бостириб кирган АҚШ қўшинлари, учувчи ва диспетчерлар хатоси билан содир бўлган авиаҳалокат ҳамда Тайван ўрнига БМТга қабул қилинган Хитойга оид фактлар ўрин олган.

Конгрессдан рухсат олмай уруш бошлаган Рейган

1983 йилнинг 25 октябрида Америка қуролли кучлари томонидан Urgent Fury номи остида операция ўтказилган бўлиб, унинг доирасида АҚШ ҳарбийлари Гренадага бостириб кирган. Сент-Жоржес университетида ўқиётган 630 нафар америкалик талабани қутқариш босқин учун расмий сабаб сифатида кўрсатилган. Ўшана октябрь ойида Гренада амалга оширилган тўнтатиш уларнинг хавфсизлигини таҳдид остига қўйиши мумкин дея ҳисобланган. Аслида эса АҚШ қўшинларининг кичик бир давлатга бостириб киришига сабаб бошқа бўлгани айтилади.

1979 йилда Гренадада биринчи давлат тўнтариши рўй беради. Унинг натижасида Эрик Гейр ҳукумати ҳокимиятдан четлатилган. Мамлакатни New Jewel Movement ҳаракати вакиллари бошқарган. Морис Бишоп бошчилигидаги ҳукуматнинг янги йўналиши социалистик давлатлар, хусусан, Совет Иттифоқи ва Куба билан мустаҳкам алоқаларни ўрнатиш бўлган.

Янги ҳукумат деярли барча соҳаларни қамраб олган кенг кўламли ислоҳотлар билан шуғулланган. Кубанинг қўллаб-қувватлови остида Гренада балиқчилик флоти яратилган. Кооператив ҳаракат фаол ривожланган. Ёшлар учун иш ўринларини ташкил қиладиган давлат хўжаликлари пайдо бўлган. Фуқароларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш яхшиланган: савдосизликка қарши, кўчалар тозалигини таъминлайдиган, ижтимоий объектлар қуришга имкон берадиган дастурлар ишга туширилган.

1983 йилнинг ёзида Гренадада ҳокимият тепасига келган етакчилар ўртасида келишмоқчиликлар бошланган ва 13 октябрь куни бош вазир ўринбосари тарафдорлари томонидан янги тўнтариш амалга оширилган. Эртаси куни Морис Бишоп ҳибсга олинган. Унинг қамоққа олинишича кўплаб гренадаликларнинг ғазабини қўзғатган ва улар ўз етакчиларини озод этишга уринган. Қамоқхона қўриқлаш хизмати халққа қарата ўқ узиб, ўнлаб тинч аҳолининг умрига зомин бўлган. Бишоп Гренада аҳолиси ўртасида қурбонлар кўпаймаслиги учун таслим бўлган. Айнан шу можаро АҚШ ҳукуматининг фикрича, Гренада ўқиётган америкалик талабалар ҳаётига хавф туғдириши мумкин бўлган.

Аммо бу шунчаки сабаб эди, босқиннинг асл мақсади чуқурроқ ўйланган эди. Гренаданинг ташқи сиёсати АҚШнинг Марказий Америка сиёсий майдонидаги позициясини хавф остига қўяди. 1982 йилнинг баҳорида Рейген Кариб давлатлари раҳбарлари билан учрашиб, Гренадада «марксизм вируси» тарқалганидан хавотирини билдирган. 1983 йилнинг мартида Қўшма Штатлар Гренадага нисбатан иқтисодий бойкот эълон қилган. Америкалик сайёҳларга Гренадага бормаслик тавсия қилинган. Шунингдек, оролга яқин сувларда АҚШ ҳарбий-денгиз флоти ўқувларни бошлаган. Аммо орол раҳбарияти ўзларининг мақсади туристлар учун қулай шароитини таъминлашдан иборат эканини таъкидлаган. Шу билан бирга, Рейган фуқаролик аэропортининг қурилиши ниқоби остида Гренадада СССР бошчилигида стратегик ҳарбий база қуриляпти деб ҳисоблаган. Аммо Қўшма Штатлар оролга бостириб кирганидан кейин аэропорт қурилиши якунига етказилган, ўшанда ҳеч қандай хавф ҳақида гапирилмаган ҳам.

Уруш оқибатида Америка томонидан 18 киши ҳалок бўлган, 116 киши яраланган, бир нечта вертолёт уриб туширилган. Гренадада эса 45 киши ҳалок бўлган (уларнинг камида 24 нафари тинч аҳоли), 337 киши яраланган. Гренаданинг барча ҳарбий кучлари тарқатиб юборилган. Гренада инфратузилмасига зарар етган, мамлакат иқтисодиёти эса сезиларли даражада зарар кўрган.

Қизиқ жиҳати, Рейган Гренада ҳарбий операция режаси ҳақида АҚШ Конгрессини хабардор қилмаган, қонун бўйича ушбу орган ҳарбий ҳаракатга рухсат бериши керак эди. 1983 йилда бир нечта конгрессмен, президент, мудофаа вазири ҳамда қатор ҳарбий хизматчиларга қарши даъво киритган. Рейган ўз қарорини АҚШ миллий хавфсизлигини зудлик билан ҳимоя қилишга тўғри келгани билан изоҳлаган. Унинг сўзларига кўра, ҳатто махфий шароитда ўтказилган Конгресс йиғилишида ҳам маълумот чиқиб кетиш эҳтимоли бўлган.

Оролни эгаллаганидан кейин Америка Гренадага қўйган иқтисодий бойкотларини бекор қилган ва 110 миллион доллар миқдорида компенсация тўлаган. 3 ноябрь куни, Гренада ҳукумати учун ўтказилган сайловлардан бир ой олдин ташкил этилган сўровларда маҳаллий аҳолининг 90 фоизи америкаликларнинг оролга келиши мамлакатдаги вазиятни барқарорлаштиришга хизмат қилди дея ҳисоблаган.

Гренададаги ҳарбий операцияни кўплаб давлатлар, жумладан, АҚШнинг иттифоқчилари ҳам қоралаган. Ноябрь ойида БМТ Бош ассамблеяси Американинг Гренадага бостириб кириши халқаро ҳуқуқлар нормаларининг қўпол равишда бузилиши деб ҳисоблаган ва қўшинларни зудлик билан олиб чиқиб кетишни талаб қилган. Декабрда Америка ҳарбий хизматчиларининг асосий қисми оролни тарк этган. Унинг ҳудудида «маҳаллий аҳолини ҳимоя қилиш ва полицияга ёрдам бериш учун» 300 нафар ҳарбий қолган.

Штурман ва диспетчерлар сабаб ҳалокатга учраган «Ил-18»

2001 йилда Грузия прокуратураси ҳарбий «Ил-18» самолётининг ҳаёти бўйича тергов ишларини якунлаган. Фожиа самолёт экипажи аъзолари ва командирлар айби сабаб содир бўлган, деган хулосага келинган. Бироқ улар ҳалок бўлгани боис, ўз вазифасига совуққон ёндашган грузиялик диспетчерлар жавобгарликка тортилганди.

2000 йилнинг 25 октябрь куни «Ил-18» самолёти Москва—Батуми йўналиши бўйича парвозини амалга оширган. Ҳаво кемаси бортида 73 нафар йўловчи бўлган: Ажарияда хизмат қилган ва таътилдан кейин гарнизонларига қайтаётган 45 нафар россиялик офицер, шунингдек, уларнинг оила аъзолари — 21 нафар аёл ҳамда етти нафар бола. Самолёт экипажи 11 кишидан иборат эди — командир, иккинчи учувчи ва штурмандан ташқари, шунчаки парвоз соатларини ўтказиши керак бўлган учиш бригадаси бўлган.

Бутун парвоз деярли яхши ўтган, муаммо қўниш аввалида юзага келган. Ёғингарчиликка, булутлар кўплиги, қалин туман ва визуал кўрувчанлик камлигига қарамай, батумилик диспетчерлар қўнишга рухсат берган. Кема капитани хавфдан огоҳлантирган. Оқибатда самолёт ўз йўналишидан 20 километр жанубга адашиб, 940 метр баландликда соатига 340 километр тезликда ҳаракатланиб, кичик Мтирал — Йиғи қоясига урилган.

Аввалига ҳаво кемасининг ҳалокатига ёмғир ва туман сабаб бўлгани кўрсатилган, давлат терговчилари ва мустақил экспертлар ҳам худди шу фикрга бўлган. «Бундан об-ҳавода фуқаролик самолётлари умуман учмайди. Бунинг устида тоғли ҳудудга қўнишнинг имкони йўқ. ёмғирда навигация қурилмалари хато кўрсатишни бошлайди, зич ҳавода турбулент оқимлар ёки ҳаво ўралари юзага келиб, унга тушган ҳаво экмаси пастга қулай бошлайди. Шу сабабли мазкур ҳолатда учувчиларнинг қўнишга уринишга ҳаққи йўқ эди, диспетчер эса уларни бошқа аэродромга йўналтиришга мажбур бўлган», — дейди биринчи тоифали учувчи, СССРда хизмат кўрсатган учувчи Александр Курников.

Бироқ грузиялик терговчилар фожианинг асосий айбдорлари одамларнинг ўзи бўлганини аниқлашга муваффақ бўлган. «Фожиа Йиғи қоясида эмас, балки Қора денгиз устида содир бўлган. Барчаси штурман Евгений Коряковсевнинг хатоси сабаб юзага келган. Батуми аэропортига қўниш вақтида штурман ўз координаталарини нотўғри ҳисоблаган. У Қора денгиз уза жойлашган ‘Покат’ шартли нуқтасидан ўтганини билдирган, аслида улар аэропортга 20 километр яқинроқ эди», — дейди Грузия прокуратурасининг ўта муҳим ишлар бўйича терговчиси Давид Гермозанашвили.

Аммо грузиялик терговчиларнинг сўзларига кўра, ҳалокатда фақатгина штурманни айблаш нотўғри. Фожиавий якун топган Евгений Коряковсевнинг хатосини текширувчи штурман Валерий Осиков, кема командири Александр Котов, тажрибали ҳарбий учувчи Андрей Староверов унинг ҳисоб-китобларини назорат қилиши керак эди. Қўлланмаган мувофиқ, юқоридаги уч кишининг ҳар бири назоратни амалга оширишга мажбур бўлган.

Самолётнинг ўз йўналишидан 20 километрга оғиб кетгани индикаторда яққол кўриниб турган бўлса-да, штурманнинг хатосини Тбилисидаги диспетчер Владимир Алавердов ҳам сезмаган. Бундан ташқари, Россия самолётини Батумидаги ҳамкасби Рудико Вердзеулига бераётганида ҳам Алавердов лайнернинг ҳақиқий координаталарини текширмаган. Оқибатда самолётни деярли нол кўрувчанликда қўндириши керак бўлган Батумидаги диспетчер сўнгги сонияларга қадар ҳаво кемаси қанча баландликда учаётганини билмаган.

Диспетчер Вердзеули вазиятни баҳолаб, учувчига баландликни олишни буюриши керак бўлган. Шундан сўнг, унинг координаталарини аниқлаш учун иккинчи айланишга юбориши ёки умуман бошқа аэродромга йўналтириши керак бўлган. Бироқ диспетчер қўнишга рухсат берган.

—Бизни кузатяпсизми?, — дея учувчи фожиадан саккиз сония олдин сўраган.

—Ҳозирда йўқ, 295, — жавоб қайтарган парвозлар бошлиғи Вердзеули.

—Оғиш қанча эканини айта оласизми?

—Ҳозирча кўринмаяпсиз.

—Тушунарли, — учувчи Котовнинг сўнгги сўзлари эди, тўрт сониядан кейин самолёт қояга урилган.

Учувчиларга нисбатан қўзғатилган жиноят иши уларнинг ҳалок бўлгани боис тўхтатилган.

Грузия президенти Эдуард Шеварнадзе 27 октябрь куни мамлакатда уч кунлик мотам эълон қилган. Россия президенти Владимир Путин эса ҳалок бўлганларнинг барчасининг шахси аниқлангани боис мотам эълон қилишни истамаган.

Самолёт, экипаж ва йўловчиларнинг суғуртаси «Ҳарбий-суғурта компанияси» томонидан амалга оширилган. У умумий ҳисобда 5,5 миллион рублга яқин суғурта пулларини тўлаб берган.

АҚШ эътирозига қарамай БМТ аъзоси бўлган Хитой

1971 йилнинг 25 октябрь куни Тайван БМТга аъзоликдан чиқарилиб, унинг ўрнига Хитой Халқ Республикаси қабул қилинганди. Бундан 69 йил олдин АҚШ ҳукумати Хитойнинг БМТга қабул қилинишига мутлақо қаршилигини билдирган. Бироқ ХХР ташкилот аъзосига айланиши учун у қадар кўп вақт кетмаган. Мамлакатни қабул қилиниши Бош Ассамблея ваколатида бўлган ва Хавфсизлик Кенгаши таркибида бўлган Қўшма Штатларнинг ветоси Пекиннинг халқаро даражада тан олинишига тўсқинлик қила олмаган.

XIX аср охирлари ХХ аср бошларида Син сулоласи ҳукмронлиги остида бўлган Хитой оғир инқирозни бошдан ўтказган. Марказий ҳукумат дунё державалари қаршисида кучсиз бўлган. 1911-1912 йилларда содир бўлган Синхай инқилоби натижасида Син сулоласи ағдарилган ва Хитой республика дея эълон қилинган. Инқилобчи Сун Яцен мамлакатнинг вақтинчалик президентига айланган. Аммо ҳокимиятда ҳақиқий кучга эга бўлмагани учун лавозимини императорлик армияси қўмондони Юань Шикаюга топширган. 1916 йилда унинг ўлимидан кейин мамлакат бир нечта милитарист гуруҳлар орасида бўлиниб кетган бўлиб, бир қисми Японияга қараб иш кўрган.

Сун Яцен миграцияда юрган вақтидаёқ 1894 йилда «Хитой жамиятининг қайта туғилиши»ни яратган. 1919 йилда унинг асосида «Гоминдан» номли сиёсий ташкилот тузилган ва Яцен мамлакатни бирлаштириш борасида уринишларни амалга оширган. 1923 йилда Совет Россиясидан ёрдам олиб, маҳаллий Коммунистик партияларни мувофиқлаштирган.

Коммунистлар ва Чан Кайши атрофидаги ўнг миллатчилар ўртасидаги қарама-қаршилик 1927 йилда Шанхай қирғини номи билан танилган воқеага юзага келтирган. 11 апрель куни Чан Кайши барча вилоятларга коммунистларни давлат органлардан бўшатиш буйруғини юборган, 12 апрелда эса Шанхайдаги «Яшил тўда» аъзолари ва бошқа жиноий гуруҳларга фаол коммунистларни йўқ қилиш топшириғини берган.

Шаҳарда оммавий қирғин бошланиб, 5 мингга яқин одам ҳалок бўлган. Бунинг натижасида бутун мамлакат бўйлаб сўл фаолларни ҳибсга олиш бошланган. Коммунистлар бунга жавобан қурол олган ва фуқаролик уруши бошланган. Чан Кайши ҳатто Япония бостириб кирганида ҳам миллий суверенитетни сақлаш қолиш йўлида коммунистлар билан бирлашишдан бош тортган.

1949 йилнинг 1 октябрь куни Пекинда Хитой Халқ Республикаси эълон қилинган. «Гоминдан» қўшинларининг қолган қисми мамлакат жанубига сиқиб чиқарилган. Уларнинг қўшни Бирма ва Ҳиндихитой ҳудудларига чекиниши тўсилган. «Гоминдан» ҳукумати Тайванга эвакуация қилинган.

1945 йилда Хитой Иккинчи жаҳон урушидаги ғолиблар қаторида Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тузилишида иштирок этган. БМТга Хитойнинг эски — 1949 йилда Тайванга кўчган ҳукумати аъзоликка қабул қилинган. «Гоминдан» тарафдорлари Хитой материгини тарк этганидан кейин, мамлакат номидан БМТда ким иштирок этиши керак деган масала юзага келган. 15 ноябрь куни ХХР ташқи ишлар вазири Чжоу Энлай БМТ Бош ассамблеясида эски ҳукуматнинг ҳуқуқини бекор қилишга уринган. 1950 йил бошида СССР Хитой Республикаси вакилларини ХХР делегациясида алмаштириш имконини берадиган резолюция лойиҳасини тайёрлаган, аммо Хавфсизлик Кенгаши буни рад этган. Бунда норозилик билдирган Совет Иттифоқи бир неча ой Хавфсизлик Кенгаши ишида иштирок этмаган. Америкаликлар совет вакиллари йўқлигидан фойдаланиб, 1950 йилнинг 25 июнида ўзларининг Кореяга босқинини оқлашга имкон топган ва уларга БМТ тинчликпарвар кучлари мақомини берган.

1950 йилнинг кузида Америка армияси КХДР қўшинларига оғир аҳволга солиб қўйган вақтда Пекин вазиятга аралашишга мажбур бўлган. Хитой-Корея кучлари америкаликларни чекинишга мажбур қилган.

1971 йилнинг 26 октябрь куни БМТ Бош ассамблеясининг «Хитой Халқ Республикасининг Бирлашган Миллатлар Ташкилотидаги қонуний ҳуқуқларининг тикланиши» бўйича 2758 резолюцияси қабул қилинган. Расмий Пекиннинг БМТга аъзо бўлишига ташкилотнинг 78 вакили, жумладан, СССР, Ҳиндистон, Буюк Британия, Франция ва аксарият Европа давлатлари овоз берган. АҚШ бошчилигидаги 35 та давлат эса қаршилик билдирган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.