5 сентябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Лондонда содир бўлган «буюк ёнғин»нинг ўчирилиши, КХДРнинг «абадий президенти» ва Россия президенти Борис Ельциннинг юраги операция қилинганига оид фактлар ўрин олган.
Лондондаги «буюк ёнғин»
1666 йилнинг 2 сентябрида Лондонда бошланган ёнғин орадан уч кун ўтиб, 5 сентябрда ўчирилган. «Буюк ёнғин» номини олган офат Карл II Стуарднинг бошқарув даврига тўғри келади.2 сентябрь, якшанба кечаси Паддинг-Лейн кўчасидаги Томас Фарринес новвойхонасида ёнғин чиқади. Олов шиддат билан шаҳар ғарби томон тарқала бошлаган. У вақтларда оловга қарши курашнинг асосий чораси — ёнғин тарқалишининг олдини олиш учун қўшни бинони бузиб ташлаш бўлган.
Ёнғинни тўхтатиш учун атрофдаги уйларни бузиш буйруғи берилган вақтда шамол уни оловли қуюнга айлантириб бўлган эди. Барча ўчоқлар бирлашган ва иссиқ ҳаво оқими ҳамда шамол ёнғинни улкан оловли механизмга айлантирган.
Бундан ташқари, Лондон мери Томас Бладворд ижарачиларнинг йўқлиги ва уларнинг мулкини бузиш учун рухсатларини олиш лозимлигини таъкидлаб, хонадонларни бузишдан бош тортган. Ёнғинга жиддий эътибор қаратмаган мер уйига қайтиб, дам олишни маъқул кўрган.
Ёнғин тез тарқала бошлаган. Қўшни уйларни бузиш бошланган вақтда олов кейингисига ўтиб улгурган. Шу орқали вазият назоратдан чиқиб кетган.
«Бирор одам ёнғинни ўчиришга уринганида эди»
3 сентябрь куни эрталаб ёнғин шаҳарнинг шимол ва жанубий қисмларига тарқалишни бошлаган. Шунингдек, олов ғарбий биноларни эгаллаб олган. Инглиз мемуаристи Жон Ивлин ўз кундалигида офатни шундай таърифлайди: «Ёнғин шу қадар кенг кўламли эдики, халқ саросимага тушиб қолганидан ҳеч нарса қила олмасди».
Инглиз денгиз идораси амалдори Семюел Пипс ўз кундалигида ёнғинни кузатиш учун Tauerга борганини эслайди. Амалдорнинг ёзишича, у бир қисми ёниб бўлган шаҳар, шунингдек, «улкан олов домида қолган кўприк»ка дуч келган. Пипс шу куниёқ қирол ва унинг укаси, Ёрк герцогининг олдига бориб, вазият ҳақида маълумот берган. Амалдор ўзи гувоҳ бўлган ҳолатни сўзлаб бериб, қирол зудлик билан уйларни бузишга рухсат бермаса, вазият бундан ҳам ёмон тус олиши мумкинлигини қўшимча қилган. Уни тинглаган қирол дарҳол уйларни бузишни буюрган. Ёрк герцоги қанча керак бўлса, шунча аскар ажратилишини маълум қилган.
Хорижликлар ва католикларнинг фитнаси
Шу билан бирга, ўша вақтда католикларнинг фитнаси ҳақида миш-мишлар тарқай бошлаган, кимдир француз ёки нидерландлар бинога ўт қўяётганини кўрганини айтган. Уларнинг иккиси ҳам Буюк Британияга нисбатан душман кайфиятида бўлган. Одамлар Голландия билан олдинги урушда инглизлар голланд шаҳарларини ёқиб юборганини эслаган. Шу сабабли Лондондаги ёнғинни голландларнинг қасоси деган хулосага кела бошлашган. Миш-мишлар ортидан босқинчилик бошланган: кўплаб гувоҳларнинг қайд этишича, оломон шаҳар бўйлаб хориж фуқароларини таъқиб қилган. Маҳаллий ҳокимият ва полиция нафақат ёнғин билан, балки ғазаб отига минган маҳаллий аҳоли билан ҳам курашишга мажбур бўлган.
Кечга бориб ёнғин шаҳар марказий қисмини бутунлай эгаллаган ва шимол ҳамда ғарб томон тарқалишни бошлаган. Кўприкларнинг учдан икки қисми ёниб кетгани боис қарама-қарши қирғоқдаги Саутворкага зарар етказмаган. Шундай қилиб, олов фақат шимол томонни эгаллаган. Қиролнинг укаси Яковга оловга қарши операцияга бошчилик қилиш топширилган.
Меҳнатга лаёқатли барча аҳолини ўт ўчирувчилар қаторига мажбурий қабул қилиш бўйича буйруқ берилган. Шу билан бирга, ёрдам беришга имкони бор айрим аҳоли фуқароларнинг қашшоқ яшагани боис чайқовчиликни бошлаб юборган. Улар ўз хизматлари эвазига катта нарх қўйиб олган.
Ёнғин давом этмоқда
Сешанба куни ёнғин Флит-стридан ўтиб, қиролнинг айрим қўмондонлик пунктларини эгаллаган. Флит дарёси оловнинг тарқалишига йўл қўймайди деган умидлар чиппакка чиққан. Шамол осонлик билан оловни ёйишни давом этади. Бундан ташқари, қирғоқдаги ёғоч бинолар ҳам вазиятни мураккаблаштирган. У вақтларда дарё бўйларига порох захиралари сақланган қайиқли омборлар жойлаштирилган.
Кўплаб ҳудудларга ўт ўчирувчилар етишмаган, бироқ барча кучлар ёрдамида қарама-қарши полосалар тузилган. Айнан шу куни ёнғин томонидан кўп зарар етказилган. Аммо маҳаллий отрядлар қўшни биноларни портлатиб, оловни Tauer олдида тўхтатишга муваффақ бўлган.
5 сентябрь чоршанба тонгида ёнғин Миддл-Темплнинг ғишт деворларига етиб борган. Ишчилар уйларни бузишни тўхтатмаган. Шунингдек, шамол ҳам кучсизланиб, жануб томон эса бошлаган ва оловни дарё томон ҳайдаган. Ва ниҳоят бузилган уйлар секин-аста олов тарқалишини тўхтатган. Баъзи жойларда олов ёнишни давом этган бўлса-да, ёнғин тўхтаганди.
Ёнғинни ҳозирда қандай эслашади?
Умуман олганда ёнғин асосан Лондон Ситини эгаллаган. Шаҳар четидаги вайроналар ва аристократлар яшайдиган Вестминстер ҳамда Уайтхолл туманларига етиб бормаган. Турли ҳисоб-китобларга кўра, ёнғинда 13,2 минг уй, 87 та черков, Авлиё Павел собори ва амалдорларга тегишли уйларнинг аксарияти ёниб кетган.
Тарихчиларнинг ёзишича, 70 минг одам бошпанасидан айрилган, ўша вақтда Ситида ўзи 80 мингга яқин одам истиқомат қилган.
Ёнғин оқибатида ҳалок бўлганлар сони ҳозирга қадар номаълум бўлиб қолмоқда. Чунки ўша вақтда қашшоқ ва ўрта синфга кирувчи инсонларнинг ўлими қайд этилмаган. Ёнғин ўчгач олти киши ҳалок бўлгани айтилган, бироқ кучли ёнғиндан омон қолишнинг имкони жуда қийин бўлган. Археологлар кейинчалик Паддинг Лейндан кам сонли кулолчилик намуналарини топган. Ҳозирда Лондон музейида жойлашган объектнинг таҳлили олов Цельсий бўйича 1700 даражага чиққанини кўрсатган.
1666 йилдаги ёнғин кўлами ўзидан олдинги ёнғинлардан катта бўлган. Айрим тарихчиларга кўра, ўша вақтда ўлат тарқалгани ҳисобга олинса, ёнғин аҳолининг фойдасига хизмат қилган. Аммо бошқаларнинг таъкидлашича, бу вақтда Европанинг бошқа қисмларида ҳам эпидемия тугаб бўлган эди.
Шундан буён Буюк Лондон ёнғини шаҳар марказидаги колонна эслатиб туради. Монумент таниқли архитектор Крисофер Рен ва олим Роберт Гук томонидан лойиҳалаштирилган. Унинг баландлиги 62 метр бўлиб, ўша жойдан олов бошланган новвойхонагача бўлган масофанинг рамзи ҳисобланади.
Чучхени ўйлаб топган инсон: Ким Ир Сен КХДР учун ким эди?
1998 йилнинг 5 сентябрида Ким Ир Сен Корея Халқ Демократик Республикасининг абадий президенти этиб тан олинган эди. Шимолий Корея тарихида ўчмас из қолдирган ушбу давлат арбоби аслида ким бўлгани ва унинг ҳаёт йўли ҳақида қуйида баён қиламиз.КХДР аҳолиси ҳар йили 15 апрелни мамлакатнинг асосий байрами — Ким Ир Сеннинг туғилган куни (Қуёш куни ҳам дейилади) сифатида тантанали нишонлаб келади. Шимолий Корея Конституциясига кўра, Ким Ир Сен халқ республикасининг «абадий президенти» ҳисобланади. 1994 йилда кутилмаганда вафот этган президент сабаб мамлакатда уч йил мотам эълон қилинган. Пхеньяндаги марказий майдон, футбол стадиони, асосий университет, шунингдек, кўплаб кўчалар ва бошқа сон-саноқсиз объектлар Буюк доҳий шарафига номланган. Аммо уни ёдга солиб турувчи асосий иши — бу «абадий президент» томонидан ишлаб чиқилган чучхе (ўз кучингга таян) давлат мафкурасидир.
Ким Ир Сен (асл исми Ким Сон Чжу) 1912 йилнинг 15 сентябрида дунёга келган. «Чучхе календари»га мувофиқ айнан шу санадан КХДР хронологияси бошланади. Ир Сен — доҳийнинг ҳақиқий исми эмас, балки инқилоб вақтида олган тахаллуси бўлиб, «Кўтарилаётган Қуёш» (байрам номи ҳам шундан олинган) маъносини билдиради. Умуман олганда Ким Ир Сеннинг кўплаб унвонлари бўлган: Буюк доҳий, Миллат қуёши, Енгилмас темир раҳнамо, Буюк республика маршали, Инсоният озодлиги гарови ва у 1932 йилда япон босқинчиларига қарши курашда Хитой партизанлар отрядига командир бўлганидан сўнг ўзини Ким Ир Сен деб атай бошлаган. Тез орада у қаршилик кучларининг асосий етакчисига айланган.
Корея Халқ Демократик Республикаси 1948 йилда — японлардан озод бўлиб, 38-параллел бўйлаб икки қисмга ажратилганидан сўнг ўзини мустақил давлат сифатида эълон қилган. Шимолда Ким Ир Сен бошчилигидаги коммунистик режим ҳукмронлик қилган бўлса, жанубда эса Америка тарафдори Ли Син Ман давлатни бошқарган. Син Ман давлатни 12 йил бошқарган бўлса, Ким 46 йил давомида ҳокимият тепасида қолиб, атрофига ўз яқинларини тўплаган. Давлатнинг марказий роли 1972 йилда қабул қилинган ва ҳозирда ҳам амалда бўлган конституция орқали мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, унда Ким Ир Сен КХДР асосчиси, Миллий қуёши деб аталган.
Шимолий кореяликлар учун яна бир «қисқич» бу Ким Ир Сен томонидан ишлаб чиқилган чучхе — барча ички муаммоларни фақат ўз кучига таянган ҳолда ечишни назарда тутувчи сиёсати бўлган. Бу борадаги шиор 1950 йиллар охирида пайдо бўлган ва кўп ўтмай марксизм-ленинизмни ўрнини эгаллаб давлат идеологиясига айланган. 1982 йилда Ким Ир Сеннинг 70 йиллик юбилейи муносабати билан Пхеньянда Чучхе мафкураси монументи ўрнатилган. Ўша йилнинг ўзида КХДР пойтахтида Триумфал арка қурилган бўлиб, унинг барельефига саркарда Ким Ир Сен ҳақидаги қўшиқ ўйиб ёзилган. Ўша йилларда «доҳий»нинг исми билан боғланмаган бирор ёдгорлик ёки йирик бинони учратмасликнинг имкони бўлмаган.
Жамоатчилик нуқтаи назаридан, Ким Ир Сен давридаги КХДР фуқаролик эркинликлари деярли йўқ, қаттиқ цензура ва халқаро алоқалар узилган давлат эди. Шу билан бирга, мамлакатда жамият ҳаёти устидан қатъий тоталитар назорат ўрнатилди. Социалистик лагер қулагандан сўнг, кўпчилик Ким Ир Сен режимининг яқин орада қулашини башорат қилишди, аммо у мамлакатдаги оғир иқтисодий вазиятга қарамай, омон қолди.
Ким Ир Сен 1994 йилда 82 ёшида тўсатдан вафот этди. Унинг ўғли Ким Чен Ир ҳокимиятни мерос қилиб олди ва 2011 йилгача — «абадий президент»нинг набираси Ким Чен Ин мамлакатнинг янги раҳбари бўлгунига қадар мамлакатни бошқарган. Ким Ир Сеннинг жасади КХДР асосчиси ҳаёти давомида унинг қароргоҳи бўлган «Кимсусан» ёдгорлик мажмуасидаги мақбарада жойлаштирилган.
Россия президенти Борис Ельциннинг юрагидаги муаммолар
Бундан роппа-роса 26 йил олдин 5 сентябрда Борис Ельцин телевидение орқали юрагини операция қилдиришга розилик билдирганини маълум қилганди. 5 ноябрь куни соат 06:45 да Ельцин ўзининг президентлик ваколатларини Россия ҳукумати раҳбари Виктор Черномирдинга топширган.Борис Ельциннинг юрагидаги муаммо у иккинчи марта Россия президентлиги учун номзодини қўйишга қарор қилганидан сўнг кучайиб кетган. Сайловларнинг икки тури орасида, яъни 26 июнь куни Ельцин инфарктни бошидан ўтказган. 28 июнда эса потенциал сайловчилари қаршисида чиқиш қила олмаган. Унинг матбуот хизмати Ельцин шамоллаб қолганини маълум қилган. Шундан кейин у оммага Барвихда — бюллетенни қутига ташлаётганида кўриниш берган. Ундан сўнг икки соатдан 16 дақиқага қадар қисқартирилган инаугурация маросимида чиқиш қилган. Ўшанда Россиянинг сайланган президентининг нутқи 45 сония давом этган холос.
Ельцин «Президентлик марафони» китобида ўзининг ғалабасини «дори таъмин билан эришилган ғалаба» деб атаган. Шу билан бирга, матбуотда турли миш-мишлар тарқай бошлаган: Германиянинг Билд таблоиди Ельцин ўзига юрак донори қидираётганини, Time журнали эса Россия президенти Швейцариядаги клиникада операция қилинишини ёзган. Президент матбуот котиби Сергей Ястржембский барча гап-сўзларга кескин жавоб қайтаради: «Президент диспенсер текширувидан ўтмоқда, ишлаяпти, қўл сиқиб сўрашиши олдингидек қаттиқ». Шунга қарамай, барибир осон бўлмаган аортокоронар шунтлаш операциясини ўтказиш керак эди. Бу эса яна бир масалани юзага келтиради, операцияни қаерда ўтказиш керак: хорижда, хусусан, АҚШда Россиядан фарқли ўлароқ шунтлаш операцияси осон ўтказилар, бир оқимга туширилган эди. Аммо Борис Ельцин ўз юраги ва жонини Россияга топширишга қарор қилди.
5 сентябрь куни ОАВ орқали президент операцияга розилик бергани эълон қилинди. Ельцин ўзига қўйилган ташхис — «юракнинг ишемик касаллиги» ҳақида гапириб, операция Россияда ўтказилишини маълум қилди. Россия шу кунга қадар биринчи раҳбарларнинг бу қадар очиқ баёнотини кўрмаган эди. Совет етакчилари умрининг охирига қадар соғлиғига оид муаммоларни яшириб келган.
Ельциннинг аҳволидан хабар топган россияликлар унга кўплаб мактублар йўллай бошлаган. Айримлар унга ўз қонини бериш таклифини ҳам билдирган. Ельцин номидаги Президентлик маркази архивида унга келган кўплаб самимий телеграммалар сақланиб қолган. Борис Николаевич доим «Яхши гап — энг яхши дори» эканини таъкидлаб келган.
Матбуотда операция ва уни амалга оширадиган жарроҳ кенг муҳокама қилинади. Асосан бутун дунёга машҳур кардиожарроҳ Майкл Дебейкининг шогирди кардиожарроҳ Ренат Акчурин исми тилга олинган. Охир-оқибат Акчурин консултант сифатида таклиф этилган. Таъкидлаш керакки, Ельцинга қадар Акчурин Виктор Черномирдинни операция қилган. Ельцин операция столига ётгач, мамлакатда қураётган демократия хавфи юзага келишидан хавотирда эканини яширмаган.
Операция соат 07:00 да бошланиб, соат 14:00 да якунланган. Майкл Дебейки Кардиомарказга соат 11:00 да етиб келган ва монитор орқали операция жараёнини кузатиб борган. Шунингдек, Ельциннинг рафиқаси ва қизларига ҳам монитор орқали кузатиб боришни маслаҳат беришган, бироқ улар рад этган.
Муваффақиятли якунланган операциядан эртаси куни ўзига келган Борис Ельцин президентлик ваколатларини қайтариб олиш бўйича қарор имзолаган. Ренат Акчуриннинг сўзларига кўра, Ельцин феноменал даражада тез соғайган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)