2010 йиллар бошида цемент ишлаб чиқариш Ўзбекистоннинг учта ҳудудида жамланган бўлиб, республикадаги жами цемент маҳсулотининг 46,3 фоизи Навоий, 37,9 фоизи Тошкент ва 15,8 фоизи Фарғона вилоятларида ишлаб чиқарилган.
Олигополия – ишлаб чиқариш ва сотишнинг катта қисми нисбатан йирик камсонли корхоналар томонидан амалга ошириладиган бозор тузилмасидир.
Бундай шароитда цемент ҳудудлар ўртасида у ёқдан бу ёққа ташиларди. Натижада цементни бошқа ҳудудларга етказиш ва экспорт қилишда транспорт ва логистика харажатлари ошиб борарди.
Цемент ишлаб чиқаришнинг ҳудудий концентрациясини баҳолаш ва бозордаги рақобат даражасини аниқлаш учун халқаро амалиётда қўлланадиган бозор концентрациясининг кўрсаткичи бўлган Herfindal-Hirshman индекси (HHI) қўлланади.
Herfindal-Hirshman индекси саноатнинг монополлашув даражасини баҳолашда қўлланадиган кўрсаткичдир. Унинг асосий афзаллиги – ҳисоблашнинг содда усули ва уни аниқлаш учун зарур бўлган маълумотларнинг кичикроқ ҳажми.
2010 йили Ўзбекистонда цемент саноати учун ҳисобланган HHI индекси 3832,1 ни ташкил этган. Индекснинг бу даражаси бозор юқори даражада концентрациялашганини англатади.
Цемент заводини қуриш катта молиявий инвестициялар ва узоқ вақт талаб қилади. Шунинг учун кредит ташкилотлари камроқ капитал талаб қиладиган ва тезда қопланадиган лойиҳаларга кўпроқ эътибор беришни афзал кўради.
Таъкидлаш жоизки, товар бозорларида монополияни бартараф этиш муаммолари иқтисодий назарияда ҳам, компаниялар ва бошқарув тузилмалари амалиётида ҳам кенг муҳокама қилинади.
Сўнгги йилларда цемент ишлаб чиқариш бозорида катта ўсишга эришилди. Ҳудудларда саноатни ривожлантириш, минерал ресурслардан самарали фойдаланиш, қурилиш материаллари саноатини модернизация қилиш бўйича қатор чора-тадбирлар амалга оширилди.
Цементга талаб ортиб бориши бу соҳага янги инвесторларнинг киришига туртки берди. Натижада ишлаб чиқариш қувватлари кенгайди, соҳага замонавий энергия тежовчи технологиялар жорий этилмоқда.
Ушбу омиллар республика ҳудудларида цемент ишлаб чиқаришни сезиларли даражада ошириш имконини берди.
2016-2021 йилларда цемент ишлаб чиқариш ҳажми 63,9 фоизга (йилига ўртача 12,8 фоиз) ўсди. Бу бозордаги талаб ва таклифнинг мос келишига кўмаклашди.
Ишлаб чиқариш концентрацияси даражасининг пасайиши ва унинг қатор ҳудудларда ривожланиши цемент бозори таркибини рақобатбардош бозорга айлантирди.
2010 йилда цемент ишлаб чиқариш жамланган 3та ҳудудда жами маҳсулот улушининг пасайиш параметрлари бунга мисол бўла олади: Навоий вилоятида пасайиш 20,4 фоиз, Тошкент вилоятида 14,8 фоиз ва Фарғона вилоятида 4 фоизни ташкил қилди.
2021 йил якунига кўра, цемент саноати бўйича ҳисобланган HHI индекси ҳудудлар бўйича сезиларли ижобий ўзгаришларни кўрсатиб, 1818,7 ни ташкил этди.
Бу саноатнинг ҳудудий концентрацияси сезиларли (2,1 баравар) пасайганини билдиради, чунки ҳозирги кунда цемент ишлаб чиқариш 14 та ҳудуддан 11 тасида ташкил этилган.
Сирдарё ва Хоразм вилоятларида йирик цемент корхоналарини хом ашё билан таъминлаш учун зарур минерал ресурслар етарли даражада мавжуд эмас. Шу боис инвесторлар томонидан мазкур ҳудудларда цемент ишлаб чиқаришни ташкил этиш бўйича йирик лойиҳаларни амалга оширишга жиддий қизиқиш билдирилмаяпти.
Ўз навбатида, таклиф ҳажмининг ўсиши бозорларда мувозанатнинг юқори даражасига ва маҳсулот таннархининг пасайишига олиб келди. 2021 йилда маҳаллий ишлаб чиқарилган 1 тонна цементнинг биржа савдоларида ўртача нархи 551,3 минг сўмни ташкил этди (2020 йилга нисбатан 14,3 фоизга паст).
Цемент саноатини ривожлантириш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси
Хорижий мамлакатлар тажрибасини ўрганиш ва умумлаштириш шуни кўрсатдики, дунёнинг кўпгина мамлакатларида цемент саноати ривожланиш дастурларини амалга ошириш учун зарур бўлган иқтисодий инфратузилмани таъминлашнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади.
Ривожланаётган мамлакатларда давлат томонидан қўллаб-қувватланиши ҳисобига цемент саноатининг ривожланиши ишлаб чиқариш кучларининг қайта тақсимланишига таъсир кўрсатди. Цемент ишлаб чиқариш даромад ва бандликни таъминлашнинг муҳим манбаларидан бирига айланди.
Тизимли мониторинг натижалари ва улар асосида олиб борилган ҳисоб-китоблар таҳлили цемент ишлаб чиқариш бутун дунёда, шу жумладан Марказий Осиёда ҳам сезиларли даражада ошганини кўрсатади.
Шу билан бирга, ишлаб чиқариш маркази АҚШ ва Ғарбий Европа давлатларидан ишчи кучи арзонроқ бўлган ва талаб сезиларли даражада ошган Осиёга кўчди.
Осиёнинг ривожланаётган мамлакатларида (Хитой, Саудия Арабистони, Корея Республикаси, Туркия, Эрон ва бошқалар) цемент саноати давлат кўмагида нисбатан қисқа муддатда эскирган ишлаб чиқариш қувватларини замонавий ва энергия тежовчи мажмуаларга айлантирди, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифати ва рақобатбардошлиги ошди.
Бу жараёнлар 2020 йилда дунёда аҳоли жон бошига ўртача 538 кг, Хитойда 1651 кг, Корея Республикасида 1076 кг, Туркияда 877 кг, Эронда 823 кг цемент ишлаб чиқаришга эришиш имконини берди.
Ўзбекистонда цемент саноатини ўрта муддатли истиқболда ривожлантиришнинг асосий йўналишлари
Мамлакатда қурилиш материалларини ишлаб чиқаришга бўлган талабнинг асосий драйвери бу прогноз қилинаётган капитал қурилишнинг барқарор ривожланиши, ишларнинг саноатлашиши, шунингдек, янги маҳаллий хом ашё манбаларининг ўзлаштирилишидир.
Республикамизнинг жадал ривожланаётган қурилиш комплексларини ҳисобга олган ҳолда, яқин келажакда цемент саноатининг энг муҳим устувор йўналишлари қуйидагилардан иборат:
- мавжуд корхоналарнинг самарали ишлашини таъминлаш;
- ички ва ташқи бозорларнинг рақобатбардош маҳсулотларга бўлган талаби ҳамда умумий эҳтиёжларининг мутаносиблигига эришиш, саноатни ривожлантиришни давом эттириш ҳамда янги иш ўринларини яратиш;
- юқори сифатли (М500 ва М600) ва махсус цементларни ишлаб чиқаришни сезиларли даражада оширган ҳолда, энергия тежовчи «яшил» технологияларни жорий этиш;
- экспорт ҳажмини ошириш.
Инвестиция лойиҳаларини ўз вақтида амалга ошириш ва янги ишга туширилган объектларда ишлаб чиқаришни ташкил этиш аҳоли жон бошига 2024 йилда 630 кг, 2026 йилда 760 кг (2016 йилга нисбатан 2,8 баробар ўсиш) цемент ишлаб чиқаришга эришиш имконини беради.
Шу билан бирга, республика ҳудудларида цемент ишлаб чиқаришни кенгайтириш натижасида HHI қиймати 2024 йилда 1399 гача, 2026 йилда 1134 гача (2010 йилга нисбатан 3,4 баравар қисқариш) камайиши прогноз қилинмоқда, бу эса ишлаб чиқариш концентрацияси даражаси сезиларли пасайиши ва бозорда рақобат кучайишидан далолат беради.
Ўзбекистонда саноат ва қурилишда амалга оширилаётган ислоҳотлар кўламини ҳисобга олган ҳолда ушбу дастурларда белгиланган параметрларга эришиш юқори сифатли цементга ўсиб бораётган ички талабни қондиришга, янги иш ўринлари, жумладан, чекка ҳудудларда ҳам яратишга, тайёр маҳсулот экспортини оширишда ёрдам беради.
Изоҳ (0)