2010-yillar boshida sement ishlab chiqarish O‘zbekistonning uchta hududida jamlangan bo‘lib, respublikadagi jami sement mahsulotining 46,3 foizi Navoiy, 37,9 foizi Toshkent va 15,8 foizi Farg‘ona viloyatlarida ishlab chiqarilgan.
Oligopoliya – ishlab chiqarish va sotishning katta qismi nisbatan yirik kamsonli korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan bozor tuzilmasidir.
Bunday sharoitda sement hududlar o‘rtasida u yoqdan bu yoqqa tashilardi. Natijada sementni boshqa hududlarga yetkazish va eksport qilishda transport va logistika xarajatlari oshib borardi.
Sement ishlab chiqarishning hududiy konsentratsiyasini baholash va bozordagi raqobat darajasini aniqlash uchun xalqaro amaliyotda qo‘llanadigan bozor konsentratsiyasining ko‘rsatkichi bo‘lgan Herfindal-Hirshman indeksi (HHI) qo‘llanadi.
Herfindal-Hirshman indeksi sanoatning monopollashuv darajasini baholashda qo‘llanadigan ko‘rsatkichdir. Uning asosiy afzalligi – hisoblashning sodda usuli va uni aniqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarning kichikroq hajmi.
2010-yili O‘zbekistonda sement sanoati uchun hisoblangan HHI indeksi 3832,1 ni tashkil etgan. Indeksning bu darajasi bozor yuqori darajada konsentratsiyalashganini anglatadi.
Sement zavodini qurish katta moliyaviy investitsiyalar va uzoq vaqt talab qiladi. Shuning uchun kredit tashkilotlari kamroq kapital talab qiladigan va tezda qoplanadigan loyihalarga ko‘proq e’tibor berishni afzal ko‘radi.
Ta’kidlash joizki, tovar bozorlarida monopoliyani bartaraf etish muammolari iqtisodiy nazariyada ham, kompaniyalar va boshqaruv tuzilmalari amaliyotida ham keng muhokama qilinadi.
So‘nggi yillarda sement ishlab chiqarish bozorida katta o‘sishga erishildi. Hududlarda sanoatni rivojlantirish, mineral resurslardan samarali foydalanish, qurilish materiallari sanoatini modernizatsiya qilish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Sementga talab ortib borishi bu sohaga yangi investorlarning kirishiga turtki berdi. Natijada ishlab chiqarish quvvatlari kengaydi, sohaga zamonaviy energiya tejovchi texnologiyalar joriy etilmoqda.
Ushbu omillar respublika hududlarida sement ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirish imkonini berdi.
2016-2021 yillarda sement ishlab chiqarish hajmi 63,9 foizga (yiliga o‘rtacha 12,8 foiz) o‘sdi. Bu bozordagi talab va taklifning mos kelishiga ko‘maklashdi.
Ishlab chiqarish konsentratsiyasi darajasining pasayishi va uning qator hududlarda rivojlanishi sement bozori tarkibini raqobatbardosh bozorga aylantirdi.
2010-yilda sement ishlab chiqarish jamlangan 3ta hududda jami mahsulot ulushining pasayish parametrlari bunga misol bo‘la oladi: Navoiy viloyatida pasayish 20,4 foiz, Toshkent viloyatida 14,8 foiz va Farg‘ona viloyatida 4 foizni tashkil qildi.
2021-yil yakuniga ko‘ra, sement sanoati bo‘yicha hisoblangan HHI indeksi hududlar bo‘yicha sezilarli ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatib, 1818,7 ni tashkil etdi.
Bu sanoatning hududiy konsentratsiyasi sezilarli (2,1 baravar) pasayganini bildiradi, chunki hozirgi kunda sement ishlab chiqarish 14 ta hududdan 11 tasida tashkil etilgan.
Sirdaryo va Xorazm viloyatlarida yirik sement korxonalarini xomashyo bilan ta’minlash uchun zarur mineral resurslar yetarli darajada mavjud emas. Shu bois investorlar tomonidan mazkur hududlarda sement ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha yirik loyihalarni amalga oshirishga jiddiy qiziqish bildirilmayapti.
O‘z navbatida, taklif hajmining o‘sishi bozorlarda muvozanatning yuqori darajasiga va mahsulot tannarxining pasayishiga olib keldi. 2021-yilda mahalliy ishlab chiqarilgan 1 tonna sementning birja savdolarida o‘rtacha narxi 551,3 ming so‘mni tashkil etdi (2020-yilga nisbatan 14,3 foizga past).
Sement sanoatini rivojlantirish bo‘yicha xorijiy mamlakatlar tajribasi
Xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish va umumlashtirish shuni ko‘rsatdiki, dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida sement sanoati rivojlanish dasturlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy infratuzilmani ta’minlashning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi hisobiga sement sanoatining rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlarining qayta taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Sement ishlab chiqarish daromad va bandlikni ta’minlashning muhim manbalaridan biriga aylandi.
Tizimli monitoring natijalari va ular asosida olib borilgan hisob-kitoblar tahlili sement ishlab chiqarish butun dunyoda, shu jumladan Markaziy Osiyoda ham sezilarli darajada oshganini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish markazi AQSH va G‘arbiy Yevropa davlatlaridan ishchi kuchi arzonroq bo‘lgan va talab sezilarli darajada oshgan Osiyoga ko‘chdi.
Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida (Xitoy, Saudiya Arabistoni, Koreya Respublikasi, Turkiya, Eron va boshqalar) sement sanoati davlat ko‘magida nisbatan qisqa muddatda eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini zamonaviy va energiya tejovchi majmualarga aylantirdi, ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati va raqobatbardoshligi oshdi.
Bu jarayonlar 2020-yilda dunyoda aholi jon boshiga o‘rtacha 538 kg, Xitoyda 1651 kg, Koreya Respublikasida 1076 kg, Turkiyada 877 kg, Eronda 823 kg sement ishlab chiqarishga erishish imkonini berdi.
O‘zbekistonda sement sanoatini o‘rta muddatli istiqbolda rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari
Mamlakatda qurilish materiallarini ishlab chiqarishga bo‘lgan talabning asosiy drayveri bu prognoz qilinayotgan kapital qurilishning barqaror rivojlanishi, ishlarning sanoatlashishi, shuningdek, yangi mahalliy xom ashyo manbalarining o‘zlashtirilishidir.
Respublikamizning jadal rivojlanayotgan qurilish komplekslarini hisobga olgan holda, yaqin kelajakda sement sanoatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
- mavjud korxonalarning samarali ishlashini ta’minlash;
- ichki va tashqi bozorlarning raqobatbardosh mahsulotlarga bo‘lgan talabi hamda umumiy ehtiyojlarining mutanosibligiga erishish, sanoatni rivojlantirishni davom ettirish hamda yangi ish o‘rinlarini yaratish;
- yuqori sifatli (M500 va M600) va maxsus sementlarni ishlab chiqarishni sezilarli darajada oshirgan holda, energiya tejovchi “yashil” texnologiyalarni joriy etish;
- eksport hajmini oshirish.
Investitsiya loyihalarini o‘z vaqtida amalga oshirish va yangi ishga tushirilgan obyektlarda ishlab chiqarishni tashkil etish aholi jon boshiga 2024-yilda 630 kg, 2026-yilda 760 kg (2016-yilga nisbatan 2,8 barobar o‘sish) sement ishlab chiqarishga erishish imkonini beradi.
Shu bilan birga, respublika hududlarida sement ishlab chiqarishni kengaytirish natijasida HHI qiymati 2024-yilda 1399 gacha, 2026-yilda 1134 gacha (2010-yilga nisbatan 3,4 baravar qisqarish) kamayishi prognoz qilinmoqda, bu esa ishlab chiqarish konsentratsiyasi darajasi sezilarli pasayishi va bozorda raqobat kuchayishidan dalolat beradi.
O‘zbekistonda sanoat va qurilishda amalga oshirilayotgan islohotlar ko‘lamini hisobga olgan holda ushbu dasturlarda belgilangan parametrlarga erishish yuqori sifatli sementga o‘sib borayotgan ichki talabni qondirishga, yangi ish o‘rinlari, jumladan, chekka hududlarda ham yaratishga, tayyor mahsulot eksportini oshirishda yordam beradi.
Izoh (0)