«Дорихона ва дўконларда сотилиши мумкин». Иброҳим Абдураҳмонов коронавирусга қарши сигир сути ҳақида

Ўзбекистонлик олимлар сигир ва эчкиларни вакцина билан эмлаш орқали коронавирусга қарши иммун сутини ишлаб чиққани хабар қилинганди. Инновацион ривожланиш вазири Иброҳим Абдураҳмонов «Дарё» мухбири билан суҳбатда тадқиқот жараёни ва сутнинг коронавирусга таъсири ҳақида маълумот берди.

— Бундай тажрибани ўтказиш ғояси қаердан пайдо бўлди ва сутнинг коронавирусга қарши қандай хусусиятлари бор?

— Тадқиқот асосларига тўхталсак, аввал ҳам дунё ҳамжамиятида шундай таклифлар, қарашлар бор эди. Аммо тажриба сифатида буни ҳеч ким амалга оширмаганди. Қорамоллар танасида ҳам коронавирус мавжуд. Улар коронавирусга чалиниб, тузалиб, ўзларида иммунитет ҳосил қилиб юради. Ҳозир хоҳлаган қорамол подасини коронавирусга нисбатан антитанасини текширсангиз, бошланғич босқичда коронавирусга қарши антитанаси бор. Оддий қорамоллар сутида вирусни нейтраллаштирувчи антитаналар мавжуд. Бундан келиб чиқиб, охирги йилларда асосан, Европа олимлари қорамол сутидан профилактика нуқтаи назаридан коронавирусни даволашда фойдаланса бўлади, деган ғояларни эълон қилган. Қорамол сутидан турли аллергик касалликларга даво бўладиган спрейлар яратилган. Энг муҳими, қорамол сутини бузоқлар ичганда, уларнинг ошқозон тизимида сут йўқолиб кетмасдан, қонига сўрилиб ўтган. Бу тадқиқотлар Гарвард университети олимлари томонидан ҳам чоп этилган. Шундан келиб чиқиб, ўзимизнинг оқсилга асосланган, хавфсиз ўзбек-хитой вакцинаси пайдо бўлгач, қорамолда оқсил вакцинасига нисбатан иммун жавоби юқори бўлишини кўрдик. Кейин сигирни вакцинация қилдик. Бундан мақсад одамнинг вакцинаси қорамолда антитана чиқарадими, бузоқлар вакцинация қилинган сигир сутини ичса, уларда антитана ҳосил бўладими, деган саволларга жавоб топиш эди. Дастлабки тажриба битта қорамолда амалга оширилди. У туғган сигир эди. 3 марта вакцинация қилинганидан кейин қорамолда антитаналар пайдо бўлди. Энг қизиқарлиси, уни бузоқ кунига 2 марта эмади. Бузоқнинг қонида ҳам бизнинг вакцинанинг антитаналари пайдо бўлди. Яъни сутдан тўғридан-тўғри ўтишини биз кузатдик. Сўнгра Қорақалпоғистондаги фермалардан бирида 31 та қорамолда ва ўнлаб эчкиларда шундай эксперимент ўтказдик. Улар туғадиган сигирлар эди. Сабаби вакцина қилингач, сигир боласида антитана пайдо бўладими-йўқми, шуни аниқламоқчи эдик. Мана ҳозир дастлабки сигирлар туғди, уларнинг сутини текширганимизда ҳақиқатан ҳам сутда, айниқса, оғиз сутида (3 кунлик) жудаям юқори миқдорда одам коронавирусини нейтралловчи антитаналар борлиги маълум бўлди. Бузоқларни эмизганда уларда бемалол пассив иммунизация пайдо бўлмоқда.

Оммавий ахборот воситаларида мазкур сут вакцина сифатида қабул қилиняпти. Аммо бу вакцина эмас ва умуман вакцинацияга алоқаси ҳам йўқ. Пассив иммунизациясини берадиган сутни профилактика нуқтаи назаридан ичилса, коронавирус таъсирини камайтиришга жуда тез ёрдам берадиган восита сифатида қараш керак. Кўпчилик уни ошқозон-ичак тизимида йўқ бўлиб кетади, деб айтади. Бу нотўғри. Гарвард ва Оксфорд университетлари олимлари томонидан ҳам шу масала билан боғлиқ тадқиқотлар қилинган. Биз бу технологияни патентладик. Биринчилардан бўлиб яхши журналларга мақолалар топширганмиз. Мақолаларни кўриб чиқиш жараёни анча чўзилади, дебатларга ҳам сабаб бўлади. Биз уларнинг ҳаммасига жавоб бера оламиз. Илк марта одамга қилинадиган вакцинадан фойдаланган ҳолда илмий тадқиқот натижалари олинди. Ўйлайманки, кейинчалик қўшилган қиймат яратиш масаласида сут маҳсулотларини бемалол пастерланган ҳолатда аҳолимизга татбиқ қилишимиз керак. Ва бундан хавотирга тушмаслик лозим. Қанақадир касалликлар келтириб чиқаради, деган ҳолатлардан йироқмиз. Чунки сигир коронавирусининг антитаналари биз ичаётган сутларда бўлган. Сут қайнатилганда антитаналар йўқ бўлиб кетади, пастерланганда эса қолади. Бунга тажриба нуқтаи назаридан биринчилардан бўлиб Ўзбекистонда асос солинди.

— Организмда антитаналар ҳосил қиладиган сут маҳсулотини аҳолига етказиш масаласи қандай бўлади? Келгусида бундай сутни дорихоналар ёки озиқ-овқат дўконларидан топиш мумкинми?

— Ҳозирги режамиз кичик масштабда. Бунинг молекуляр тадқиқотлари ўтказилмоқда. 31 та сигирнинг барчаси болалагандан сўнг кўпроқ маълумот тўпланади. Кейинчалик буни ўзимиздаги машҳур чорвачилик фирмаларимизга тақдим этамиз. Агар улар маъқул кўришса, маҳсулот қўшимча қиймат беради.Бундай пастерланган сутни дорихоналар орқали сотиш мумкин. Агар ҳукумат рухсат берса, дўконларда ҳам сотилиши мумкин. Ишлаб чиқариш йўлга қўйилгач, маҳсулотни экспорт қилсак ҳам бўлади.Ҳозирда Европа ва Туркиядан маҳсулотни ҳамкорликда ишлаб чиқариш бўйича таклифлар бўлмоқда. Буни ҳам йўлга қўйиш режаларимиз бор.Умуман олганда, бу янги йўналиш. Албатта, осмондан тушгандек эмас, бу ғоялар атрофда бор эди, лекин уни ҳеч ким текширмаганди. Кимлардир бемалол илмий жиҳатдан танқид қилишлари мумкин. Аммо бу энг замонавий, тўғри қўйилган тажрибалар, юқори даражадаги лаборатория экспериментларидир. Ҳаттоки ўша тирик вирусда ҳам бу текшириб кўрилди ва жуда яхши натижа олинди.

— Бу сут одам организмида ҳам синаб кўрилдими? Яна қайси вакциналар тажриба тариқасида сигирларда синаб кўрилди?

— Ҳозирча бошқа вакциналарда синаб кўрилгани йўқ. Ўзимизнинг ўзбек-хитой вакцинаси етарли бўлиб турибди. Буни ҳозир фақат бузоқлар ичди. Шу билан бирга, лабораториялардаги сичқонларда текшириб кўрилди. Ҳозирча одамлар ичгани йўқ. Фақат ҳайвонларда синовлар олиб борилмоқда. Албатта, клиник синовларини ҳам қилиб кўрамиз. Маълум гуруҳ одамларда клиник синовлар давом этади. Шарт бўлмаса-да, шундай қиламиз. Бу хавфсизлик нуқтаи назаридан муҳим. Кейинчалик тадқиқотни кенгайтириш мақсадида протоколлар ишлаб чиқилади. Бу эса кейинги тадқиқотларни талаб қиладиган жараён.

Соғлиқни сақлаш вазирлигининг маълум қилишича, 4 март ҳолатига Ўзбекистонда коронавирусга қарши қўлланган вакциналар жами 46 миллион 235 минг 970 дозани ташкил этмоқда. Биринчи доза билан эмланиш кўрсаткичи эмланиши режалаштирилган қатламга нисбатан 92 фоизга, тўлиқ вакцина курсини олганлар эса 73 фоизга етган.

Эслатиб ўтамиз, Республика махсус комиссияси томонидан 2022 йилнинг 1 мартидан бошлаб фуқароларга очиқ ҳавода ниқоб тақмасликка рухсат берилди. Соғлиқни сақлаш муассасаларида тиббиёт ходимларининг, улар коронавирус билан касалланганлар билан алоқада бўлишидан қатъи назар, ниқоб тақиши талаби сақлаб қолинди.