22 март санасида Араб давлатлари лигаси ташкилоти ўзининг 76 йиллик юбилейини нишонлайди. «Дарё» колумнисти Жаҳонгир Эргашев мазкур ташкилотнинг тарихи, араб мамлакатлари ўртасидаги келишмовчиликлар ва истиқболдаги муаммолар ҳақида ҳикоя қилади.
Ташкилот қандай юзага келган эди?
Араб давлатлари лигаси ташкилоти халқаро ташкилотлардан бири саналиб, араб тили давлат тили бўлган бир қатор араб бўлмаган давлатларни ҳам ўзига бирлаштирган. Айни пайтда Араб давлатлари лигаси ташкилотига Миср, Ироқ, Ливан, Саудия Арабистони, Сурия, Иордания, Шимолий Яман, Ливия, Судан, Тунис, Марокаш, Жазоир, Кувайт, Баҳрайн, Қатар, Уммон султонлиги, БАА, Мавритания, Сомали, Фаластин Озодлик ҳаракати, Жибути ва Комор ороллари каби давлатлар киради.
Араб давлатлари лигаси ташкилотини тузиш ғояси 1943 йилда Миср, Сурия ва Ливан давлатлари раҳбарлари ўртасида муҳокама қилинади. Икки ҳафта давом этган музокаралар натижасида Қоҳирада Сурия, Трансиордания (ҳозирги Иордания қироллиги), Ироқ ва Миср ўртасида 1944 йилнинг 7 октябрида бўлғуси ташкилотнинг асосий фаолиятини белгилаб берувчи Искандария протоколи имзоланади. Буюк Британиянинг ташқи ишлар вазири Антони Иден Араб давлатлари лигаси ташкил қилинишини қўллаб-қувватлашини билдиради.
8,5 миллион квадрат километр ҳудудни қамраб оладиган ва аҳолиси айни пайтда 500 миллиондан ортиқни ташкил қиладиган ҳудудда ташкил топган Араб давлатлари лигасининг бош вазифаси сифатида мамлакатларнинг ташқи сиёсати бўйича якдил сиёсат юритишни мувофиқлаштириш, аъзо мамлакатлар ўртасида низолар юзага келган тақдирда биргаликда низони ҳал қилиш учун ечим топиш, ечимни татбиқ қилиш эса мажбурий эканлиги белгилаб олинади. Аъзо мамлакатлар бунга рози бўлади. Шу тариқа 1945 йилнинг 22 март санасида Араб лигаси давлатлари ташкилоти ташкил қилингани эълон қилинади. Ташкилот 76 йиллик юбилейига бағишланган саммитига тайёргарлик кўрар экан, ташкилотнинг дастлабки аъзолари бўлган араб давлатларида катта сиёсий ўзгаришлар ҳам содир бўлди: Трансиордания ўрнида Иордания ташкил топди, Шимолий Яман Яман бўлиб бирлашди, Сомали эса ҳамон тарқоқ мамлакат сифатида қолмоқда. 1993 йилда Комор ороллари Араб лигаси ташкилотига қўшилган энг сўнгги давлат бўлди. Ташкилотнинг асосчиларидан бири бўлган Суриянинг ташкилотга аъзолиги 2011 йилда мамлакатда юзга келган низо туфайли тўхтатиб қўйилди.
Араб давлатлари лигаси ташкил этилган пайтда ташкилотнинг фаолиятида мустақил бўлган араб давлатлари иштирок этиши ва ташкилот мустақил тарзда сиёсат олиб бориши белгилаб қўйилади. Бироқ Ироқ ва Трансиордания Буюк Британия ташқи сиёсатини кўзлаб ҳаракат қилиши ташкилот ичида келишмовчиликни юзага келтирди. Миср ва Саудия Арабистони эса АҚШнинг сиёсий манфаатлари учун ҳаракат қилиши ҳам ихтилофга сабаб эди. Бу низо таъсирида ташкилот ўз фаолиятини тўхтатиб қўйишга яқин турганда, 1950 йилнинг 13 апрель санасида мудофаа ва иқтисодиёт борасида ҳамкорлик қилиш ҳақида келишув имзоланди. Айни шу йилда ташкилот БМТнинг иш фаолиятини кузатувчи ташкилот мақомини қўлга киритади. 1952 йилда Мисрдаги инқилоб натижасида Миср ҳукумати ташкилотнинг асосий сиёсий йўналишини белгилашга интилар экан, мақсад Осиё ва Африкадаги мусулмон мамлакатларининг мустақил бўлишлари учун ҳаракат қила бошлайди. Мақсад амалга ошгач, Осиёнинг ва Африканинг янги мустақил давлатлари БМТ таркибига кириши билан Араб давлатлари лигаси ташкилотининг мавқеи ва нуфузи ҳам сусая бошлайди.
Ташкилотнинг сиёсати ва халқаро муносабатлардаги фаолияти
Араб давлатлари лигаси ташкилотининг раҳбарият органи ташкилот кенгаши ҳисобланиб, ташкилотга раҳбарлик аъзо мамлакатларнинг ташқи ишлар вазирлари томонидан амалга оширилади. Ташкилот йиғини йилда икки марта — март ва сентябрь ойларида бўлиб ўтади. Мазкур йиғинда ташкилотнинг янги раҳбарияти араб алифбосига монанд тарзда ротация йўли билан аниқлаб олинади. Ташкилотнинг бош қароргоҳи Қоҳирада жойлашган. Айни пайтда Араб давлатлари лигасига Миср ташқи ишлар вазири Аҳмад Абул Ғоит раҳбарлик қилиб келмоқда.
Араб дунёсидаги турли миллатчи, панараб ва араб социализми тарафдорлари ўртасидаги сиёсий нуфузга эришиш ташкилотнинг сиёсий обрўсига ҳам зарар етказди. Бу курашлар натижасида ташкилотга аъзо давлатлар ўртасида келишмовчиликлар юзага келди. Сиёсий обрў учун асосий кураш Миср ва Саудия Арабистони ва кейинроқ бу курашга Муаммар Каддафий бошлиқ Ливиянинг ҳам қўшилиши вазиятни анча мураккаблаштирди.
1970 йилларнинг охирига қадар Араб давлатларининг Исроилга қарши душманлик кайфияти араб давлатлари ўртасидаги низоларнинг кескинлашмаслигига сабаб ҳам бўлди. 1970 йилларда дунёда юзага келган ёнилғи инқирози Араб давлатлари лигаси ташкилотини бироз бўлса-да халқаро сиёсат диққат марказига айлантирди. Шу билан биргаликда араб давлатлари ғарбнинг таъсирига ҳам берила бошлади. Қолаверса, улкан миқдордаги нефть захираларига эгалик қилиш ҳам араб давлатлари ўртасидаги ихтилофларни кучайтиргандан кучайтириб борди.
1967 ва 1973 йилларда араб—Исроил урушлари натижасида Мисрнинг мағлубияти араб давлатлари орасида Мисрнинг нуфузига ҳам салбий таъсир қилди. Саудия Арабистонига нефть долларларининг оқиб кела бошлаши Миср учун ёмон сигнал эди, шу боисдан Миср ҳукумати АҚШ ва Исроил билан ўз муносабатларини яхшилашга интила бошлайди. Араб мамлакатларидаги консерватизм тарафдорлари АҚШ ва Исроил билан алоқаларни яхшилашга уринаётган пайтда миллатчилар ўз ғояларига куч олиш мақсадида нигоҳларини Муаммар Каддафийнинг Ливиясига қаратади. Миср ҳукумати Кэмп-Дэвидда Исроил билан тинчлик келишувини имзолагач эса Араб давлатлари лигаси ташкилоти аъзолари Мисрни яккалаб қўйиш сиёсатига изн беради.
1980 йиллар ҳам Араб давлатлари лигаси ташкилоти учун мураккаб давр бўлди. Мисрнинг ташкилот бош котибияти сифатида доимий тарзда кўриш анъанаси бу сафар бузилди ва Тунис ташқи ишлар вазирлиги ташкилотга раҳбарлик қилиш ҳуқуқини қўлга киритди. 1980 йиллар бошида совуқ урушнинг кучайиши, Ливандаги сиёсий кескинлик, Ироқ ва Эрон ўртасида келиб чиққан уруш ташкилотнинг аъзо мамлакатлари учун умумий бўлган муаммоларга ечим топишида катта ғов бўлди. Устига-устак айрим араб давлатлари ўз диққатини Вашингтонга қаратган бўлса, бошқалари Москва билан алоқаларни мустаҳкамлаш ҳақида ташвиқот қиларди. Ташкилот дастлаб тузилган пайтда белгилаб олган тамойилларидан шиддат билан чекиниб борарди.
1989 йилда муаммони бартараф қилиш мақсадида Миср ҳукумати яна ташкилот аъзолигига қабул қилинади. Ташкилот бош қароргоҳи яна Қоҳирага кўчирилди. Аммо 1990 йилнинг август ойида Ироқнинг Қувайтга бостириб кириши ташкилот ичидаги келишмовчиликларни янада кучайтириб юборди. Натижада ҳар йили икки марта чақирилиши белгилаб олинган саммит 1996 йилга қадар чақирилмади. Шу билан биргаликда, Араб давлатлари лигаси ташкилоти 1990 йилларнинг ўрталаридан бошлаб Фаластин ва Исроил ўртасидаги муносабатларни яхшилаш борасида конструктив сиёсат олиб боришга ҳам муваффақ бўлди. Ироқ борасида араб давлатларини умумий фикрга олиб келиш сиёсати эса мағлубиятга учрайди. 1991 йилдан бери ташкилот АҚШнинг сиёсий таъсири остига тушиб қолган. Араб баҳори воқеалари юз берган пайтда ҳам аксар араб мамлакатлари вазиятнинг ижобий ҳал қилиниши борасида АҚШ ҳукуматидан умидвор бўлди.
Якдиллик йўлидаги муаммолар ва Араб давлатлари лигаси ташкилотининг истиқболи
2000 йиллардан бошлаб АҚШнинг Яқин Шарқ ва Шимолий Африкадаги фаоллиги араб дунёсида мувозанатнинг бузилишига олиб келди. Ташкилотнинг минтақадаги регулятор сифатида ҳаракат қилиши кескин чекланди. Боз устига, ташкилотга аъзо мамлакатлар ўртасида якдилликнинг йўқлиги Яқин Шарқ ва Шимолий Африкадаги бир қатор давлатларда давлат тўнтаришлари, араб баҳори каби сиёсий ҳаракатларга йўл очди. Минтақада АҚШ, Европа Иттифоқи, Туркия ва Хитойнинг геосиёсий амбициялари ва манфаатлари мунтазам тўқнаш келадиган ҳолат одат тусига кирмоқда. Яманда ва Сурияда ислом динининг икки мазҳаби ўртасидаги сиёсий кураш тобора авжига чиқа бошлади. Муаммар Каддафий режимининг тўнтарилиши ортидан мамлакатда фуқаролар уруши келиб чиқди. Эронга қарши курашиш учун Саудия Арабистони ва бир қатор араб мамлакатлари Исроил билан дипломатик алоқаларни тиклашга ҳам муваффақ бўлди.Араб давлатлари лигаси ташкилоти ташкил топганидан буён кўплаб минтақавий урушларнинг гувоҳи бўлди. Ташкилот араб мамлакатлари ва Исроил ўртасидаги муносабатларни яхшилаш ва низога барҳам бериш борасида кўп саъй-ҳаракат қилган бўлса-да, айрим уринишлар муваффақиятсиз якунланди. Ташкилотнинг бугуни ҳақида гап кетганда, собиқ Миср ташқи ишлар вазири Набиль Фаҳми назарида «ташкилот олдида ҳал қилиниши лозим бўлган бир қатор муҳим вазифалар турибди. Ташкилот айни пайтда дунёда юз бераётган ўзгаришлар билан қадам-бақадам юриши, глобаллашув жараёнига ҳамоҳанг бўлиши лозим». Ташкилот эса араб давлатлари орасидаги азалий ихтилофлар сабаб ривожланмади ва ўз қобиғига ўралашиб қолди. Араб мамлакатлари ўртасидаги мавжуд қарашларнинг хилма-хиллиги эса ташкилотнинг парчаланиб кетиши учун сабаб бўлиши мумкин. Бунинг олдини олиш учун эса араб давлатлари ташкилот йиғинларида қарама-қарши фикрларга ечим топиши, иқтисодий ҳамкорликни йўлга қўйиши, ўз қонунчиликларини ва суд тизимини ташкилот низомида белгиланган стандартларга мувофиқлаштириши ташкилотни таназзулдан сақлаб қолиши мумкин.
Изоҳ (0)