Совуқ уруш — 1945-1991 йиллар давомида Америка Қўшма Штатлари ва СССР ўртасидаги геосиёсий, иқтисодий ва, асосийси, мафкуравий уруш ҳисобланади. Ушбу «жангда» нафақат юқоридаги икки давлат, балки уларнинг иттифоқдошлари ҳам қатнашган. Бундан 29 йил аввал, 1992 йилнинг 1 февраль куни АҚШ президентининг Кэмп-Дэвиддаги қароргоҳида Совуқ урушни якунловчи машҳур декларация имзоланди. «Дарё» сана муносабати билан совуқ урушнинг тугаши тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Совуқ урушнинг бошланиши. Уинстон Черчилль
«Совуқ уруш» атамаси биринчи бўлиб америкалик ёзувчи Жорж Оруэлл томонидан ёзилган «Сен ва атом бомбаси» мақоласида ишлатилган. Мақолада ёзилишича, қисқа сониялар ичида миллионлаб одамларнинг ёстиғини қуритиш қудратига эга қуроли бор давлатлар дунёни тенг бўлишишар эди. Оруэллнинг фикрига кўра, атом бомбасига эга давлатлар ушбу қуролни ҳеч қачон бир-бирига қарши қўлламайди, аммо ҳар доим «совуқ уруш» ҳолатида бўлади.
Совуқ урушнинг ўзи эса британиялик сиёсатчи Уинстон Черчиллнинг нутқидан сўнг бошланади.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг дунёда иккита йирик куч пайдо бўлди — СССР ва АҚШ. Ушбу икки давлат урушдан жиддий зарар кўришига қарамай, ўзини тез тиклай олди. Икки давлат ўртасидаги рақобат шу даражага етдики, Россия ва АҚШ халқаро масалаларда етакчиликни ўз қўлига олишга интилди. Рақобат биринчи бўлиб қурол-яроғ соҳасига ўз таъсирини ўтказди. Совуқ урушнинг моҳияти асосан мафкуравий бўлса ҳам, давлатлар қуролланишдан тўхтамади. Кимўзар баҳси ортида дунё янгидан янги қурол-яроғ тизимлари, танклар, қирувчи самолётлар, кемалар ва сувости кемаларининг яратилишини кўрди. Аммо энг драматик баҳс атомли қурол ва ракета техникасини яратишда кечди.
Совуқ уруш маданият ва спортни ҳам четлаб ўтмади. Икки давлат ҳам кўплаб кинолар ишлаб, ундан пропаганда мақсадида фойдаланди. АҚШ ва Ғарбий Европа давлатлари сиёсий мотивлар сабабли 1980 йил Москвадаги Олимпия ўйинларини бойкот қилди. Бунга жавобан Шарқий Европа давлатлари тўрт йилдан кейин Лос-Анжелесдаги Олимпиадада қатнашишдан бош тортди.
Кейинги 45 йил ичида Совуқ уруш томонларнинг муайян ҳаракатларини белгиловчи омил бўлди. Совет Иттифоқининг 1956 йил Венгриядаги воқеаларга аралашуви, «Прага баҳори»нинг бостирилиши, АҚШ ва Ғарбнинг Испаниядаги Франко диктатурасини қўллаб-қувватлаши ва Грециядаги «қора полковниклар» хунтаси ҳамда кўплаб шунга ўхшаш халқаро аҳамиятга эга воқеалар икки сиёсий тизим ўртасида Совуқ уруш доирасидаги кураш билан изоҳланади.
СССРнинг заифлашуви
Томонлар ўзларига ҳарбий блоклар ҳам тузишди — НАТО (АҚШ) ва Варшава шартномаси ташкилоти (СССР).
Томонлар кучида нисбий мувозанат 1980-йилларнинг ўртасига қадар сақланиб қолди. Ушбу йиллардан бошлаб Совет Иттифоқи раҳбари Михаил Горбачёв ташқи сиёсатда бир томонлама имтиёз амалиётига ўтди. Натижада «Совет блоки» позициялари заифлаша бошлади.
Шарқий Европада Совет Иттифоқи тарафдорларини қўллаб-қувватлаш сиёсати тугаганидан сўнг АҚШ бундан фойдаланди. Қўшма Штатлар ўз тарафдорларини қўллашда давом этди. Томонларнинг бу ҳаракати эса 1988–1989 йилларда «Бахмал инқилобига» олиб келди. Бунинг натижасида совет тарафдорларининг ҳукуматлари Ғарбга йўналтирилган кучлар билан алмаштирилди.
«Демократия, тинчлик ва бирлик» даври
Совуқ урушда СССРнинг «биринчи таслим бўлиши» 1990 йил 21 ноябрда Парижда «Янги Европа учун хартия» имзолангани билан боғланади. Ушбу шартномадан сўнг томонлар ўртасида «демократия, тинчлик ва бирлик» даври бошланади.
1991 йил февралда Варшава шартномаси ташкилотининг ҳарбий тузилмалари бекор қилинди ва шу йилнинг июль ойида Прагада шартномани тўлиқ бекор қилиш тўғрисида протокол имзоланди.
Чуқур иқтисодий ва сиёсий инқироз ҳолатига тушган Совет Иттифоқи халқаро майдонда ўз таъсирини тезда йўқотиб қўйди. У билан биргаликда унинг раҳбарлари ҳам сиёсий иродаларини йўқотди.
Бунинг ортидан 1991 йил август–декабрь ойларида содир бўлган Совет Иттифоқининг қулаши Шарқий Европада юзага келган геосиёсий фалокатнинг кулминацион нуқтаси эди.
1 февралда Борис Ельциннинг туғилган куни бўлиб, 1992 йилда у 61 ёшга тўлган эди. АҚШ президенти Жорж Буш унга катта торт ва ҳамкасби исмининг бош ҳарфлари билан нақшланган ковбой этикларини совға қилди. Шу пайтдан бошлаб Ельцин ва Буш бир-бирини дўст деб атай бошлашди. Аммо бундай илиқ муносабатлар телевизорда Жоржнинг: «Худонинг ёрдами билан Қўшма Штатлар Совуқ урушда ғалаба қозонди» деган баёнот билан чиқишига тўсқинлик қилмади.
Бундан 29 йил олдин 1 февраль куни АҚШ президентининг Кэмп-Дэвиддаги қароргоҳида Совуқ урушни якунловчи машҳур декларация имзоланди.
Бир қарашда декларация матни чинакам ютуқ ва тарихий бўлиб кўриниши мумкин. Хусусан, унда айтилишича, «Россия ва АҚШ бир-бирларини потенциал душман деб ҳисобламайди. Бундан буён дўстлик ва шериклик уларнинг муносабатларининг ажралиб турадиган хусусияти бўлади...»
Миржалол Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)