Sovuq urush — 1945-1991-yillar davomida Amerika Qo‘shma Shtatlari va SSSR o‘rtasidagi geosiyosiy, iqtisodiy va, asosiysi, mafkuraviy urush hisoblanadi. Ushbu “jangda” nafaqat yuqoridagi ikki davlat, balki ularning ittifoqdoshlari ham qatnashgan. Bundan 29 yil avval, 1992-yilning 1-fevral kuni AQSh prezidentining Kemp-Deviddagi qarorgohida Sovuq urushni yakunlovchi mashhur deklaratsiya imzolandi. “Daryo” sana munosabati bilan sovuq urushning tugashi tarixi haqida hikoya qiladi.
Sovuq urushning boshlanishi. Uinston Cherchill
“Sovuq urush” atamasi birinchi bo‘lib amerikalik yozuvchi Jorj Oruell tomonidan yozilgan “Sen va atom bombasi” maqolasida ishlatilgan. Maqolada yozilishicha, qisqa soniyalar ichida millionlab odamlarning yostig‘ini quritish qudratiga ega quroli bor davlatlar dunyoni teng bo‘lishishar edi. Oruellning fikriga ko‘ra, atom bombasiga ega davlatlar ushbu qurolni hech qachon bir-biriga qarshi qo‘llamaydi, ammo har doim “sovuq urush” holatida bo‘ladi.
Sovuq urushning o‘zi esa britaniyalik siyosatchi Uinston Cherchillning nutqidan so‘ng boshlanadi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng dunyoda ikkita yirik kuch paydo bo‘ldi — SSSR va AQSh. Ushbu ikki davlat urushdan jiddiy zarar ko‘rishiga qaramay, o‘zini tez tiklay oldi. Ikki davlat o‘rtasidagi raqobat shu darajaga yetdiki, Rossiya va AQSh xalqaro masalalarda yetakchilikni o‘z qo‘liga olishga intildi. Raqobat birinchi bo‘lib qurol-yarog‘ sohasiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Sovuq urushning mohiyati asosan mafkuraviy bo‘lsa ham, davlatlar qurollanishdan to‘xtamadi. Kimo‘zar bahsi ortida dunyo yangidan yangi qurol-yarog‘ tizimlari, tanklar, qiruvchi samolyotlar, kemalar va suvosti kemalarining yaratilishini ko‘rdi. Ammo eng dramatik bahs atomli qurol va raketa texnikasini yaratishda kechdi.
Sovuq urush madaniyat va sportni ham chetlab o‘tmadi. Ikki davlat ham ko‘plab kinolar ishlab, undan propaganda maqsadida foydalandi. AQSh va G‘arbiy Yevropa davlatlari siyosiy motivlar sababli 1980-yil Moskvadagi Olimpiya o‘yinlarini boykot qildi. Bunga javoban Sharqiy Yevropa davlatlari to‘rt yildan keyin Los-Anjelesdagi Olimpiadada qatnashishdan bosh tortdi.
Keyingi 45 yil ichida Sovuq urush tomonlarning muayyan harakatlarini belgilovchi omil bo‘ldi. Sovet Ittifoqining 1956-yil Vengriyadagi voqealarga aralashuvi, “Praga bahori”ning bostirilishi, AQSh va G‘arbning Ispaniyadagi Franko diktaturasini qo‘llab-quvvatlashi va Gretsiyadagi “qora polkovniklar” xuntasi hamda ko‘plab shunga o‘xshash xalqaro ahamiyatga ega voqealar ikki siyosiy tizim o‘rtasida Sovuq urush doirasidagi kurash bilan izohlanadi.
SSSRning zaiflashuvi
Tomonlar o‘zlariga harbiy bloklar ham tuzishdi — NATO (AQSh) va Varshava shartnomasi tashkiloti (SSSR).
Tomonlar kuchida nisbiy muvozanat 1980-yillarning o‘rtasiga qadar saqlanib qoldi. Ushbu yillardan boshlab Sovet Ittifoqi rahbari Mixail Gorbachyov tashqi siyosatda bir tomonlama imtiyoz amaliyotiga o‘tdi. Natijada “Sovet bloki” pozitsiyalari zaiflasha boshladi.
Sharqiy Yevropada Sovet Ittifoqi tarafdorlarini qo‘llab-quvvatlash siyosati tugaganidan so‘ng AQSh bundan foydalandi. Qo‘shma Shtatlar o‘z tarafdorlarini qo‘llashda davom etdi. Tomonlarning bu harakati esa 1988–1989-yillarda “Baxmal inqilobiga” olib keldi. Buning natijasida sovet tarafdorlarining hukumatlari G‘arbga yo‘naltirilgan kuchlar bilan almashtirildi.
“Demokratiya, tinchlik va birlik” davri
Sovuq urushda SSSRning “birinchi taslim bo‘lishi” 1990-yil 21-noyabrda Parijda “Yangi Yevropa uchun xartiya” imzolangani bilan bog‘lanadi. Ushbu shartnomadan so‘ng tomonlar o‘rtasida “demokratiya, tinchlik va birlik” davri boshlanadi.
1991-yil fevralda Varshava shartnomasi tashkilotining harbiy tuzilmalari bekor qilindi va shu yilning iyul oyida Pragada shartnomani to‘liq bekor qilish to‘g‘risida protokol imzolandi.
Chuqur iqtisodiy va siyosiy inqiroz holatiga tushgan Sovet Ittifoqi xalqaro maydonda o‘z ta’sirini tezda yo‘qotib qo‘ydi. U bilan birgalikda uning rahbarlari ham siyosiy irodalarini yo‘qotdi.
Buning ortidan 1991-yil avgust–dekabr oylarida sodir bo‘lgan Sovet Ittifoqining qulashi Sharqiy Yevropada yuzaga kelgan geosiyosiy falokatning kulminatsion nuqtasi edi.
1-fevralda Boris Yelsinning tug‘ilgan kuni bo‘lib, 1992-yilda u 61 yoshga to‘lgan edi. AQSh prezidenti Jorj Bush unga katta tort va hamkasbi ismining bosh harflari bilan naqshlangan kovboy etiklarini sovg‘a qildi. Shu paytdan boshlab Yelsin va Bush bir-birini do‘st deb atay boshlashdi. Ammo bunday iliq munosabatlar televizorda Jorjning: “Xudoning yordami bilan Qo‘shma Shtatlar Sovuq urushda g‘alaba qozondi” degan bayonot bilan chiqishiga to‘sqinlik qilmadi.
Bundan 29 yil oldin 1-fevral kuni AQSh prezidentining Kemp-Deviddagi qarorgohida Sovuq urushni yakunlovchi mashhur deklaratsiya imzolandi.
Bir qarashda deklaratsiya matni chinakam yutuq va tarixiy bo‘lib ko‘rinishi mumkin. Xususan, unda aytilishicha, “Rossiya va AQSh bir-birlarini potensial dushman deb hisoblamaydi. Bundan buyon do‘stlik va sheriklik ularning munosabatlarining ajralib turadigan xususiyati bo‘ladi...”
Mirjalol Qosimov tayyorladi.
Izoh (0)