1948 йилнинг 30 январь куни буюк ҳинд давлат арбоби, файласуфи Моҳандас Карамчанд Гандига суиқасд уюштирилди. «Дарё» нашри мазкур суиқасд тафсилотлари ҳақида ҳикоя қилади.
Моҳандас Карамчанд Ганди ҳиндлар ва инглиз мустамлакачилари орасида «Маҳатма» – «Буюк қалб соҳиби» номи билан анча танилганди. Фожиавий якун ва унинг атрофидаги содир бўлаётган вазият Гандининг шахсияти билан боғлиқ фаолиятга зид келадиган тасаввур уйғотса-да, кейинги воқеалар нафақат ҳиндларнинг, балки бутун дунёнинг тақдирига ҳам сезиларли ўзгаришлар олиб кирди.
Моҳандас Ганди 1869 йилда таваллуд топди. Гандини айримлар браҳман табақасига мансуб деб билса-да, Ганди вайшийлар кастасига кирувчи бания тоифасидан эди. Вайшийлар анъанавий ҳинд кастачилиги поғонасида браҳман ва кшатрийлардан сўнг жамиятнинг учинчи поғонасида турувчи қатлам эди.
Моҳандас Ганди дастлаб инглизлар томонидан ташкил қилинган мактабда таҳсил олади, сўнг ўқишини Лондонда ҳуқуқшунослик соҳасида давом эттиради. Ганди ғарблашган ўта тор, аммо таъсирли доирадаги ҳиндлар орасига кириб қолгандики, у мансуб бўлган бу доирадан кейинчалик мустақил Ҳиндистоннинг биринчи бош вазири бўлган Жавоҳарлал Неру, Покистон давлатининг асосчиси Муҳаммад Али Жинналар етишиб чиққанди.
Жанубий Африкадан бошланган узоқ йўл
Гандининг сиёсий етакчи сифатидаги фаолияти, дастлаб, ўз ватани Ҳиндистонда эмас, аксинча Жанубий Африкадаги ҳинд муҳожирларининг ҳуқуқлари учун курашчи сифатида бошланди. Гандининг сиёсий етакчига айланишига Виктория даври Британияси ва бу империя тартиб берган ирқлар поғонаси-ю, мустамлакачилик тизими сабаб бўлади. Гарчи бугунги кунда жанубий африкаликлар Гандининг Жанубий Африкадаги тенг ҳуқуқлар учун курашини алоҳида таъкидлашни исташмасада, Ганди Жанубий Африканинг Дурбан шаҳрида илк марта Британия империяси ўрнатган ирқий камситишга қарши куч ишлатмаслик билан қарши туриш ғоясини илгари сурди.Ҳар бир инсоннинг бу дунёда мақсадга эришишида йўлчи юлдузи бўлади. Шу маънода, Гандининг йўлчи юлдузи рус классик адабиёти вакили Лев Толстойнинг ҳар қандай жаҳолатга қарши куч ишлатмаслик билан қарши туриш мумкинлиги ғояси бўлди. Ганди ўз автобиографиясида «рус ёзувчиси Лев Толстойнинг асарлари билан танишар эканман, бошқа ҳеч бир муаллиф ёки ғоя Толстойникидек чуқур ахлоқий ва шу билан бирга самимий эмаслигини» алоҳида таъкидлаганди. Толстой назаридаги куч ишлатмаслик борасидаги ахлоқий қадрият кун келиб дунёни чирмаб олган аламзадаликка барҳам бериши кераклиги ғоясини Ганди ўта сезгирлик билан илғаганди.
Ганди Жанубий Африкада оз эмас, кўп эмас 20 йил умрини ўтказди ва она ватани Ҳиндистонга қайтиб келди. Гарчи Гандининг куч ишлатмаслик борасидаги ютуқлари Жанубий Африка мисолида улкан бўлмасада, уни машҳур қилганди. Ҳиндистонга қайтиб келган Ганди 1920 йилда Ҳиндистон Миллий Конгресси партиясига раҳбарлик қила бошлайди ва айнан шу даврдан бошлаб, у Ҳиндистоннинг мустақиллиги учун ҳаракат қиладиган ҳинд курашининг асоси бўлиб хизмат қилади. Толстойнинг ғоялари биринчи жаҳон уруши натижасида маглубиятга учрайди, аммо Ганди буюк рус ёзувчисининг ғояларини ҳаётга тадбиқ қилишни мақсадга айлантиради. Шу мақсадда Ганди инглиз ҳукуматига қарши куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш кампаниясини бошлаб юборади. Бунинг учун у ҳинд ватандошларидан инглизлар қўлида ишламаслик, инглиз мактабларида теҳсил олмаслик, инглиз судларида қатнашмаслик каби тамойилларга амал қилишларини тарғиб қилади. Айниқса Ганди инглиз енгил саноати маҳсулотларидан воз кечишни ва қўл меҳнатига асосланган ип йигирув ускунасидан фойдаланган ҳолда кийим бош тайёрлашни намуна қилиб кўрсатади ва кейинда Гандининг ўзига хос бўлган рамзига айланади. Айнан шу даврдан бошлаб Ганди қиёфаси ҳам тарки дунё қилган одам сиймосини гавдалантира бошлайди. Гандининг ғоясини ҳиндлар катта иштиёқ билан қаршилайдилар: маҳаллий ҳинд ҳуқуқшунослар оммавий тарзда инглиз судларида истеъфо берар, инглиз мактаблари ва коллежлари ҳинд талабаларисиз ҳувиллар, одамлар қўлда тўқилган матолардан кийим бош тайёрлаб юришни бошлашади. Бу ҳиндларнинг инглизларга берган куч ишлатмасликка асосланган катта зарбаси бўлади.
Бироқ танганинг икки тарафи бор деганларидек, тобора фаоллашиб бораётган бутун мамлакат миқёсидаги ҳаракатни тизгинда ушлаб туришдек вазифани, ҳаттоки, Гандининг ўзи ҳам бошқара олмасди. Орадан бир ярим йил ўтиб, Ганди Сатяграҳа дастурини бекор қилишга мажбур бўлади. Сабаб унинг тарафдорлари Ганди ҳар қанча куч ишлатмасликка чиқиришига қарамасдан, полиция идорасини ёқиб юборишгани бўлади. Натижада барча ўқувчилар, талабалар яна аввалгидай инглиз мактабларига қатнай бошлашади, ҳуқуқшунослар инглизлар идораларидаги ишга қайтади.
Гандининг ўз сиёсий ғояларида ҳинд миллий дини, сўз ва атамаларидан кенг фойдаланишининг ҳам бадали бор эди. Ҳиндистондаги мусулмон жамоаси ҳиндуизмнинг бу даражада ёйилишидан хавфсирарди. Чунки вазият шундай давом этадиган бўлса, мустақил Ҳиндистоннинг янги саҳифасида мусулмон ҳиндлар учун макон йўқдек тасаввур уйғотганди. Мусулмон лигаси етакчиси Муҳаммад Али Жинна Ҳиндистон Миллий Конгресси билан сиёсий ҳамкорлик қилишга интиларди. Аммо бир куни Муҳаммад Али Жинна Гандига «жаноб Ганди» дея мурожаат қилиши натижасида Ганди тарафдорларининг кескин норозилигига сабаб бўлади ва парламентни тарк этишга мажбур бўлади. Бу низони ва айрилиқни кейин ҳам тузатиб бўлмади. Чинни пиёлага дарз кетганди.
Гандининг куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш ҳаракати бутун дунёга Гандини машҳур қилади. Энди Ганди халқаро зиддиятларни куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш борасида маслаҳат беришни жоиз деб билади. Германиянинг фашистлар қатағонлари қурбонига айланган яҳудий миллати вакилларига Гандининг ватандан ва миллий мансублигидан воз кечмаган ҳолда бошга тушган барча азоб ва қурбонликларни табиий қабул қилиш кераклиги ҳақидаги тавсиялари ғалати эшитиларди. Ганди 1939 йилда Адольф Гитлерга ёзган мактубида Гитлерни «Қадрли дўстим» дея бошлар экан «сиз бўлажак урушни ва унинг қурбонларини сақлаб қолишга қодир инсонсиз» дея маслаҳат беради. Бироқ орадан бир неча ҳафта ўтгач, иккинчи жаҳон уруши бошланиб кетади. Британия жануби-шарқий Осиёда японлардан мағлуб бўлгач, Ганди инглиз ҳукуматига «сизларнинг Ҳиндистонни тарк этадиган вақтингиз бўлди» деб мурожаат қилади. Гандининг назарида, агарда японлар Ҳиндистонни босиб оладиган бўлса, уларга куч ишлатмасдан қаршилик кўрсатиш мумкинлигига ишончи комил эди. Иккинчи жаҳон уруши пайтида эса Ҳиндистон Миллий Конгрессининг бир қатор аъзолари Японияга қарши инглиз ҳукумати кайфиятини ифодаламагани учун қамоққа ташланади. Сабаб бу инглиз маъмурлари назарида, боз устига уруш даврида, хиёнатнинг ўзи эди.
Мустақиллик: Ҳиндистоннинг бўлиниши ва Гандига суиқасд
Иккинчи жаҳон уруши якунланганидан сўнг Ҳиндистоннинг мустақиллиги ҳал қилинган бўлсада, аммо яхлит мамлакат сифатида Ҳиндистонни тасаввур қилиб бўлмасди. Мусулмон жамоаси Ҳиндистон Миллий Конгресси билан умумий тил топиша олмас, Ганди эса ҳинд – мусулмон жамоасини ярашитиришга қодир эмасди. Гандининг ўзи эса янги Ҳиндистонда сиёсий бирор бир мансабга эга бўлиш таклифини рад этади. Натижада, Ҳиндистоннинг янги ҳукуматини Жавоҳарлал Неру, мусулмон Покистонда эса Муҳаммад Али Жинна бошқарувни ўз қўл остига олади. Ганди мамлакатни бундай тарзда бўлинишига қарши бўлсада, амалда уларни бирлаштиришга куч билан ҳаракат қилишни ёқламасди.
Маҳатма Ганди Калкуттадан Деҳлига қараб йўл олади. Гандининг Калкуттадан кетиши билан Ҳиндистоннинг йирик шаҳарларидан бири саналадиган шаҳарда катта миллий инқироз бошланади. Калкутта ҳинд тарихидаги энг машъум қатлиомнинг ўчоғига айланади. Бу ҳиндларнинг мусулмонларга, мусулмонларнинг ҳиндларга қарши курашининг авж нуқтаси эди. Бир тарафдан мутаассиб ҳинд диндорлари, бошқа тарафдан мусумонлар ва бошқа тарафдан ҳар икки гуруҳнинг курашидан манфаатдор бўлган сиёсатдонлар бир бирларини йўқ қилишга, бир бирларига нисбатан қатағон уюҳстиришга қасд қилганди. Натижада, кўплаб ҳинд ибодатхоналари, мусулмон масжидлари зарар кўради, бегуноҳ одамлар қурбонликка келтирилади, деб ёзади Жордис Кристина «Буюк Маҳатма» асарида. Минглаб ҳиндлар ва мусулмонлар ўз ватанида қочқин бўлади.
Бу пайтда Ганди Деҳлида ўзининг яқин дўсти бой саноатчи Бирланинг уйида меҳмонда эди. Гандининг дўсти бўлган Жавоҳарлал Неру ҳам, Гандининг котиби бўлган Сардор Валлабхай Пател ҳам бу пайтга келиб Ганди ва унинг Сатяграха тамойилидан кўнгли қолган даврлар эди. Ганди ёлғиз, тушкунликка берилган, хавотир кайфиятда Бенгалияга сафар қилишни режалаштиради. Унинг яқинлари Гандини Бенгалияга сафарини қолдиришга ишонтиришга уринсада, кўп йиллик турма, кексалик, касаллик аломатлари Гандини қабрга тортиб турганига қарамай, ўз сафарини қолдиришни истамайди. 50 йил ҳиндлар учун курашган Ганди 77 ёшида Бенгалияга сафар қилади.
Ганди ҳаётининг сўнгги боби бошлангани, тақдири азалнинг сўнгги ҳукми ўқилгани бу пайтда Гандига аён эмасди. У бор кучи, шижоати ва жасорати билан ҳайвоний шафқатсизлик ва бераҳмлик авж олган, қасос олиш кайфияти инсонийликдан устун келган, ахимса – ҳиндуийлик, жайнлик ва буддизмнинг асоси бўлган куч ишлатмаслик тамойили рад этилган жамият сари ҳаракат қилди. Ганди шундай бир олам таъсирда ҳам кўзларини ёғ қоплаган, жаҳолатга берилган омманинг аҳду паймонидан қайтаришга умид қилди. Вазият эса Гандининг осмонида ёмон об-ҳаво таъсирида юз берадиган қора булутларга бурканганди.
20 январь санасида Ганди диний ибодатни амлага ошираётган пайтда Маданлал ташлаган бомба портлайди. Ганди тирик қолади. Ганди ҳинд ҳукуматининг Покистонга тўланадиган 550 миллион рупийни тўлашдан бош тортгани сабаб навбатдаги очликни эълон қилади. Буюк сиймога ҳурмат сабаб ҳинд ҳукумати мазкур товонни тўлашга мажбур бўлади. Бу эса миллатчи ҳиндпарастларнинг қонини жунбушга келтиради. Улар Гандини мусулмонларнинг ноғорасига ўйнаётганликда айблайди. Ганди атрофида нохуш вазиятлар булутининг тобора қуюқлашиб бораётганидан хавотирга тушган ҳинд ҳуқуқ посбонлари Гандига шахсий ҳимоя ёрдамини таклиф қилади, аммо Ганди «шахсий хавфсизликни озодликка бой бераётганларнинг яшашга ҳаққи йўқ» дея жавоб қайтаради. Бу пайтда Неру ва Пател ўртасидаги низо оммавий ахборот воситаларида тарқалганди. Ганди икки сиёсий рақобатчини яраштириш мақсадида кечки овқатга Пателни таклиф қилади. Мақсад Пателга насиҳат қилиш орқали вазиятни кескинлаштиришга йўл қўймаслик эди. Ибодат билан банд бўлган Ганди Пател билан учрашувга 15 дақиқа кечга қолади, деб эслайди Гандининг шахсий котиби V. Калянам. Тумонат одам эса Гандини кутиб олишга чоғланганди. Қотил Натхурам Годзе ҳам ана шу оломон ичида эди. Годзе чўнтагидан тўппончани олиб Гандига қарат уч марта ўқ узади.
Хулоса
Ҳозирга қадар Ганди шахсияти ҳақида гап кетганда аксарлар уни буюк маърифатпарвар ва устоз сифатида қабул қилади, бунга унинг жаҳолатга қарши сабр билан, зўравонликсиз қарши туриш мумкинлигига ишончи сабаб бўлса, аксарлар, Гандини қатъиятсизликда ва шу сабабли ўз шахсиятида қарама- қаршиликлар мавжудлиги боис Ҳиндистонни бўлинишига сабабчи бўлган шахс сифатида қоралайди. Беайб – парвардигор. Шунга қарамай Маҳатма Ганди ХХ асрнинг инсониятга юборган, ўз аҳдига содиқ, инсониятга фойда келтирган сиёсатчи файласуфларидан бири сифатида қарашда давом этмоқда. Гандининг «кўзга кўз тамойили бутун дунёни кўр қилади» дея айтганлари бежизга эмас.Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)