Сунъий саноатга қарши табиий ҳаракат. Экология ҳимоячиси бўлган Greenpeace ташкилоти ҳақида

ХХ аср шиддатли индустрализация асри сифатида тарихда муҳрланиб қолди. Аграр саноатдан индустриал саноатга кескин бурилиш ясаш деярли барча давлатларда кузатилди. Заводлар, фабрикалар, комбинатлар яшин тезлигида пайдо бўла бошлади. Фан саноат яратишга берилиб кетди. Янги касблар, янги ишчи ўринлар яратилди. Кимё саноати ер юзининг деярли барча географик кенгликларини қамраб олди. Заводлар ва фабрикалар сони ривожланишнинг асосий кўрсаткичларидан бирига айланди. Аммо бу экологияга, табиатга жиддий зарар ҳам етказа бошлади.

Саноатнинг экологияга зарарига қарши курашишни мақсад қилган ташкилотлар юзага кела бошлади. Уларнинг энг машҳури – Greenpeace 1971 йил 15 сентябрь куни ташкил топди. Сана муносабати билан «Дарё» колумнисти, физик олим Рустам Ашуров Greenpeace ҳамда экологик муаммолар ҳақида фикр юритади.

ХХ асрда саноат ривожланиши асносида экология масаласи ҳеч кимни хавотирлантирмай қўйди. Чунки бундан аввал инсониятнинг асосий муаммоси маҳсулот етишмовчилиги, йўқчилик ва инсоннинг бошқа истеъмол эҳтиёжлари билан боғлиқ бўлиб, табиат ифлосланиши ёки иқлим ўзгариши каби муаммолар глобал характерда эмас эди. Инсоният экологик муаммоларнинг табиатини тушунмасди ҳам. Бу давр ичида дунё икки қутбга бўлиниб, АҚШ ва СССР ўртасида қурол пойгаси авжига чиққанди. Иккала тараф ҳам оммавий қирғин қуролларини беҳижолат синовдан ўтказар эди.

ХХ асрнинг иккинчи ярмида АҚШда индустриализация натижасида ҳатто ўрта синф вакилларининг яшаш турмуши кераклича яхшиланиб бўлган эди. Бунинг натижасида бирламчи эҳтиёжлардан халос бўлган ёшлар янги маданий ҳаракатларга асос солди. Хиппилар ҳаракати бунга яққол мисол бўла олади. Хиппилар АҚШнинг Вьетнамдаги ҳарбий ҳаракатларини (1964–1972) қоралаб чиқди. Бу уруш АҚШ тарихидан илк бор ўз аҳолиси орасида норозиликларга сабаб бўлган урушга айланди. Ҳарбий ҳаракатларга қарши чиққан ёшлар АҚШнинг қирувчи қуролларига ва унинг табиатга таъсирига ҳам эътибор бера бошлади.

Натижада, 60 йилларда ёшлар АҚШнинг ядро полигонларидаги ядро қуролларига қарши норозиликлар билдирди. Шунга қарамай, АҚШ Беринг денгизида Амчитка атрофида сувости ядровий синовларни ўтказди. 1964 йил Аляскада юз берган даҳшатли ер қимирлаши ҳам АҚШ ҳукумати учун синовларни бекор қилишга сабаб бўлмади. Норозилик акцияларига қарамасдан, АҚШ ҳукумати 1969 йил бу ҳудудда ядро синовларини давом эттирди ва иккинчи портлаш юз берди. Бундан ташқари, АҚШ 1971 йил 6 ноябрь кунига Cannikin лойиҳаси доирасида яна бир ядровий синов ўтказишни белгилади.

Бу синов одамларни ташвишга солди. 1971 йил 15 сентябрь куни Бен Меткаф ва Дэвид Мактегарт жиддийроқ акция ўтказишни ният қилди. Режа балиқчилик билан шуғулланувчи кемалардан бирини ижарага олиб, ядровий синов ўтказилаётган ҳудудга сузиб боришдан иборат эди. Айнан шу кун «Тўлқин қилманг» (Don’t Make a Wave) деб номланган комитет тузилди ва Phyllis Cormac номли кемада йўлга чиқилди. Кейинчалик кеманинг номи Greenpeace номига ўзгартирилди.

Шу тариқа илк экологик нодавлат ташкилот тузилди. Бу акция учун харажатлар хайрия концерти орқали йиғиб олинди. Кема Ванкувердан Аляска томонга қараб сузди. Аммо манзилга етиб бормасдан АҚШ денгиз қўшинлари томонидан тўхтатилиб, ортга қайтариб юборилди. Ўша йили 6 ноябрь куни Cannikin лойиҳаси амалга оширилиб, ядровий портлаш бўлди. Бу портлаш ўша ҳудудда Рихтер шкаласи бўйича 6,8 баллик ер қимирлашини келтириб чиқарди ва кўплаб денгиз ҳайвонларининг ўлимига сабаб бўлди.

Greenpeace омадсизликка учради, деб ўйлашингиз мумкин. Лекин бунинг тескариси бўлди. ОАВ бомбаси ядро бомбасидан кўра қаттиқроқ портлади. Ҳар бир газета, телевидение ракурсни «Greenpeace» кемаси ва ўша акциянинг иштирокчиларига қаратди. Бундай жиддий босим таъсирида АҚШ ҳукумати Амчитка ороли атрофидаги барча ядро синовларни тўхтатди ва ҳудуд қушлар учун қўриқхона деб эълон қилинди.

Шундан сўнг Greenpeace ўзига экоактивистларни жалб қилишни бошлади ва АҚШда экоактивизм маданияти шаклланди. Ташкилот ядро синовларидан ташқари китлар овига ҳам қаршилик кўрсатди. Кўпинча активистлар денгизга чиқиб, кит овловчи кема ва китлар орасида туриб олишар эди. Активистлар босими остида кўп ҳудудларда кит овига мораторий эълон қилинди. Шунингдек, активистлар денгиздаги нефть қазиб олувчиларга қарши акциялар ҳам уюштирди. Шелл компаниясига протест экоактивистлар ва нефть компанияси ўртасидаги энг қизғин жанг сифатида тарихга кирди.

90 йилларга келиб, Greenpeace бутун дунё бўйлаб тарқаган катта ҳаракатга айланди. Унинг қамрови ҳам, молиявий имконияти ҳам кенгайди. Ташкилотнинг молиявий маблағи халқаро донорлар эвазига шаклланиб борди. Ташкилот асосчиларидан бири Пол Уотсон ташкилот тобора бюрократлашиб бораётганидан норозилигини билдирди. Авваллари биз кемада денгизга чиқар эдик ва ўз ишимизни бажарардик, ҳозир эса ташкилот сиёсий лоббилар учун митинглар ташкил қилишга воситачи бўлиб қолган холос, деб Пол Уотсон ташкилотни тарк этди.

Greenpeace бугунги кунда дунёнинг барча ривожланган давлатларида фаолият юритмоқда. Ядро синовлари, атом электростанциялари ва ҳайвонларнинг популяциясига хавф солувчи ов ҳаракатларига қарши курашдан ташқари, Greenpeace Европа ҳудудига ген модефикацияланган маҳсулотларни киритишни ҳам тақиқлашга ҳам эришди.

Ихтиёрий йирик ҳаракат каби ушбу ташкилотда ҳам радикал ҳаракатлар кузатилди. Нефть қазиб олувчиларнинг платформаларини оккупация қилиш, дизель ёқилғида ҳаракатланувчи машиналар ортилган кемага бостириб кириш, ҳайвонларга GMО маҳсулоти берган сут заводининг чиқиш йўлларини тўсиб қўйиш каби ташкилотнинг кўплаб радикал ҳаракатларини мисол қилишимиз мумкин. Шунга қарамасдан, Greenpeace ташкилот сифатида экоактивизм маданиятини инсониятга тақдим қилди ва бунинг ортидан юзлаб экологик ташкилотлар пайдо бўлди.

Мисол сифатида, Германияда яшиллар ҳаракатини ташкил топиши ва уларнинг Бундестаг таркибига кириши оқибатида ўнлаб АЭСлар ўз фаолиятини тўхтатди ва Германия ўз энергетик сиёсатини қайта кўриб чиқишга мажбур бўлди. 80 йилларда «Energiewende – Wachstum und Wohlstand ohne Erdöl und Uran» лозунги билан Германияда экопартиялар қайта тикланувчи энергия манбаларига ҳаёт бағишлади. Ўша йили энерго компаниялар қайта тикланувчи энергия манбаларидан олинган электр токини белгиланган тариф бўйича сотиб олиши ва умумий сетга қўшиши қонун билан михлаб қўйилди.

Камига, «1000 rooftops» номли дастурни ишлаб чиқди. Бу дастурда Германия бўйича минг дона томи қуёш панеллари билан қопланган хонадон бўлиши кўзда тутилган эди. Сони камдек кўриниши мумкин, лекин 1991 йил учун бу ваҳимали нарса эди. 1999 йилга келиб план 100 баравар оширилиб, 100 мингга етадиган дастур қабул қилинди. 2000 йилда яшиллар партиясининг ташаббуси билан «қайта тикланувчи энергия» ҳақида қонун қабул қилинди. Унга кўра, яшил тарифлар жорий этилди. Яшил энергия билан шуғулланувчи компанияларга 20 йилгача солиқ имтиёзлари берилди.

Шундан кейин чинакамига «Energiewende» бошланди. Иштаҳа овқат маҳали келади дегандек, ҳукумат тўртта энерго компания билан келишиб, уларга тегишли бир нечта атом электростанцияларини маълум вақтдан кейин тўхтатишини эълон қилди. ОМR (one million rooftops) дастури қабул қилинди. 2011 йилда углеводородлар улушини камайтириш ва 2025 йилгача барча атом электростанциялари тўхтатиш қарори эълон қилинди. 2050 йилгача эса ўша бир пайтлар яшиллар томонидан айтилган «Wachstum und Wohlstand ohne Erdöl und Uran» лозунги тўлиқ амалга ошиши маълум бўлди.

Шундай қилиб, Greenpeace мисолида кўришимиз мумкинки, дунёдаги деярли барча экологик ташкилотлар ядро синовлари ва атом энергетикасига қарши протестлар натижасида табиий йўл билан пайдо бўлди. Фақатгина битта экопартия бундан мустасно. Улар экологик ҳаракатлар мафкураси ва тамойилларига қарши чиқиб, АЭСни қўллаб-қувватлади. Табиий ва сунъий ташкилотларнинг фарқи ҳам шундадир балки.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.